Bartholomeüs de Apostel

Het uiterlijk van de heilige wordt gedetailleerd beschreven in de Gouden Legende: “Zijn haar is zwart en knapperig, zijn huid blank, zijn ogen wijd, zijn neus gelijkmatig en recht, zijn baard dik en met weinig grijze haren; hij is van gemiddelde gestalte…” De christelijke traditie kent drie verhalen over de dood van Bartholomeüs: “Een verhaal vertelt dat hij werd ontvoerd, bewusteloos geslagen, en in zee gegooid om te verdrinken. Volgens een ander verhaal zou hij ondersteboven gekruisigd zijn, en volgens een ander zou hij levend gevild en onthoofd zijn in Albac of Albanopolis”, in de buurt van Başkale, Turkije.

De heilige Bartholomeüs is de meest prominente gevilde christelijke martelaar. In de 16e eeuw waren afbeeldingen van het villen van Bartholomeüs zo populair dat ze in kunstwerken werden gebruikt om de heilige aan te duiden. Daarom wordt de heilige Bartholomeus het vaakst levend gevild afgebeeld. Symbolen die met de heilige in verband worden gebracht zijn onder andere messen (een verwijzing naar het mes dat werd gebruikt om de heilige levend te villen) en zijn huid, die Bartholomeus vasthoudt of om zijn lichaam drapeert. Evenzo is de oude heraut van Bartholomeüs bekend door “messen met zilveren lemmeten en gouden handvaten, op een rood veld”. Zoals in Michelangelo’s Laatste Oordeel, wordt de heilige vaak afgebeeld met zowel het mes als zijn huid. Voorstellingen van Bartholomeüs met een geketende demon komen veel voor in de Spaanse schilderkunst.

Sint Bartholomeüs wordt vaak afgebeeld in overdadige middeleeuwse manuscripten. Manuscripten, die letterlijk zijn gemaakt van gevilde en bewerkte huid, hielden in de middeleeuwen een sterke visuele en cognitieve associatie met de heilige in stand en kunnen ook worden gezien als een afbeelding van de boekproductie. De Florentijnse kunstenaar Pacino di Bonaguida verbeeldt zijn martelaarschap in een complexe en opvallende compositie in zijn Laudario van Sant’Agnese, een boek met Italiaanse hymnen dat rond 1340 voor de Compagnia di Sant’Agnese werd geproduceerd. In de vijf scènes tellende afbeelding vilten drie beulen Bartholomeüs’ benen en armen terwijl hij geïmmobiliseerd is en vastgeketend aan een hek. Rechts draagt de heilige zijn eigen vlees om zijn nek gebonden terwijl hij in gebed knielt voor een rots, zijn afgehakte hoofd op de grond gevallen. Een ander voorbeeld is het afslachten van de heilige Bartholomeus in het Luttrell Psalter c.1325-1340. Bartholomeüs is afgebeeld op een operatietafel, omringd door kwelgeesten terwijl hij wordt gevild met gouden messen.

Door de aard van zijn martelaarschap is Bartholomeüs de patroonheilige van leerlooiers, stukadoors, kleermakers, leerbewerkers, boekbinders, boeren, huisschilders, slagers en handschoenmakers. In kunstwerken is de heilige afgebeeld terwijl hij door leerlooiers werd gevild, zoals in de reliekschrijnen van Guido da Siena met de Martelaren van de heilige Franciscus, de heilige Claire, de heilige Bartholomeus en de heilige Catharina van Alexandrië. Populair in Florence en andere gebieden in Toscane, werd de heilige ook geassocieerd met zout, olie, en kaas handelaren.

Hoewel de dood van Bartholomeus meestal wordt afgebeeld in kunstwerken van religieuze aard, is zijn verhaal ook gebruikt om anatomische voorstellingen van het menselijk lichaam zonder vlees weer te geven. Een voorbeeld hiervan is te zien in Marco d’Agrate’s St Bartholomeus gevild (1562) waar Bartholomeus is afgebeeld gewikkeld in zijn eigen huid met elke spier, ader en pees duidelijk zichtbaar, als een duidelijke beschrijving van de spieren en de structuur van het menselijk lichaam.

Het Martelaarschap van de Heilige Bartholomeus (1634) door Jusepe de Ribera toont Bartholomeus’ laatste momenten voordat hij levend wordt gevild. Het is de bedoeling dat de toeschouwer meeleeft met Bartholomeüs, wiens lichaam door het oppervlak van het doek lijkt te breken en wiens uitgestrekte armen een mystiek licht omarmen dat zijn vlees verlicht. Zijn doordringende ogen, open mond en smekende linkerhand duiden op een intense gemeenschap met het goddelijke; maar diezelfde hand vestigt onze aandacht op de instrumenten van zijn marteling, symbolisch geplaatst in de vorm van een kruis. De beul, die gefixeerd is op Bartholomeüs’ actieve geloof, lijkt te zijn gestopt in zijn handelingen, en zijn gegroefde wenkbrauwen en gedeeltelijk verlichte gezicht suggereren een moment van twijfel, met de mogelijkheid van bekering. De weergave van de ondergang van Bartholomeüs in het schilderij in de National Gallery verschilt aanzienlijk van alle andere voorstellingen door Ribera. Door het aantal deelnemers te beperken tot de hoofdrolspelers van het verhaal – de heilige, zijn beul, een van de priesters die hem veroordeelden en een van de soldaten die hem gevangennamen – en hen halfhoog en beeldvullend voor te stellen, verwierp de kunstenaar een actieve, bewegelijke compositie voor een van intens psychologisch drama. De cuspering langs alle vier de randen laat zien dat het schilderij niet is ingekort: Ribera had de compositie juist zo strak en beperkt bedoeld, met de figuren afgesneden en tegen elkaar aangedrukt.

Het idee om het verhaal van de levend gevilde Bartholomeüs te gebruiken om een kunstwerk te maken met een anatomische studie van een mens, is nog steeds gangbaar onder hedendaagse kunstenaars, met Gunther Von Hagens’ The Skin Man (2002) en Damien Hirst’s Exquisite Pain (2006). In het werk Body Worlds van Gunther Von Hagens houdt een figuur die doet denken aan Bartholomeus zijn huid omhoog. Deze figuur is afgebeeld in echt menselijk weefsel (mogelijk gemaakt door Hagens plastinatieproces) om het publiek te onderwijzen over de innerlijke werking van het menselijk lichaam en om de effecten van gezonde en ongezonde levensstijlen te tonen. In Exquisite Pain 2006 beeldt Damien Hirst de heilige Bartholomeus af met een hoog niveau van anatomisch detail, met zijn gevilde huid gedrapeerd over zijn rechterarm, een scalpel in de ene hand en een schaar in de andere. De toevoeging van de schaar is geïnspireerd op Tim Burton’s film Edward Scissorhands (1990).

Bartholomew speelt een rol in Francis Bacon’s utopische vertelling Nieuw Atlantis, over een mythisch geïsoleerd land, Bensalem, bevolkt door een volk dat is toegewijd aan de rede en de natuurlijke filosofie. Zo’n twintig jaar na de hemelvaart van Christus vonden de inwoners van Bensalem een ark die voor hun kust dreef. De ark bevatte een brief en de boeken van het Oude en het Nieuwe Testament. De brief was van Bartholomeus de Apostel en verklaarde dat een engel hem opdroeg de ark en haar inhoud te laten drijven. Zo ontvingen de geleerden van Bensalem de openbaring van het Woord van God.

• Sint Bartholomeüs toont zijn gevilde huid in Michelangelo’s Het Laatste Oordeel.

• De gevilde heilige Bartholomeüs, door Marco d’Agrate, 1562 (Duomo di Milano)

• Sthet standbeeld van Bartholomeüs in de Archbasiliek van St. Johannes Lateranen door Pierre Le Gros de Jongere.

• Schild met drie gespleten messen, symbool van St. Bartholomeus, in de Kerk van de Goede Herder (Rosemont, Pennsylvania)

Saint Bartholomew Simone Martini, circa 1317-1319