De geschiedenis van glas

Het volgende is een artikel uit het boek Uncle John’s Fast-Acting Long-Lasting Bathroom Reader.

Vanwaar u zit, kunt u waarschijnlijk verschillende stukken glas zien: een raam, de badkamerspiegel, misschien zelfs een glazen douchedeur. Hier volgt de geschiedenis van glas van het BRI.
ANCIENT GLASS
Glas bestaat al miljoenen jaren. Wanneer door natuurlijke gebeurtenissen met zeer hoge temperaturen – vulkanische activiteit, blikseminslag, of de inslag van meteorieten – bepaalde soorten gesteente smelten, samensmelten en dan snel afkoelen, wordt glas gevormd. Fossiele bewijzen tonen aan dat mensen uit het Stenen Tijdperk dit natuurlijke glas al 9000 jaar geleden gebruikten om werktuigen te maken, zoals speerpunten en snij-instrumenten. Obsidiaan, het glanzende zwarte glas dat wordt gevormd wanneer lava snel afkoelt (zoals wanneer het in water stroomt), werd door de mensen in de oudheid op grote schaal voor deze doeleinden gebruikt.

(Foto: H. Raab)

Na duizenden jaren natuurlijk gevormd glas te hebben gebruikt, ontdekte de mens eindelijk hoe het moest worden gemaakt – waarschijnlijk bij toeval. De Romeinse historicus Plinius schreef in 77 na Christus dat Fenicische zeelieden “stenen van natriumcarbonaat” in een vuur legden (vermoedelijk om hun palen op te laten rusten) op een zandstrand. Later vonden ze een “harde gladde steen” in de as. Dat is één mogelijk scenario, gezien het feit dat zand, natriumcarbonaat en hitte alle ingrediënten zijn voor het maken van glas. Een andere mogelijkheid is dat pottenbakkers per ongeluk wat zand in hun ovens lieten drijven, waar het aan de natte klei bleef kleven, waardoor per ongeluk een hard, glad glazuur op hun aardewerk ontstond toen het bakken klaar was.
Hoe de glasblazerij ook werd ontdekt, historici zijn het erover eens dat het ongeveer 6000 jaar geleden gebeurde. De geschiedenis van de glasblazerij daarna is er een van voortdurende technologische verandering: het recept wordt verfijnd om nieuwe soorten glas te maken, men leert het glas in nieuwe vormen te gieten, en men vindt er nieuwe en betere toepassingen voor.
Het IN VORM BRENGEN
De eerste bekende methoden om gesmolten glas in voorwerpen te gieten waren tekenen en gieten.
* Glazen trekken. Een metalen haak wordt gebruikt om gesmolten glas uit een tank te trekken terwijl het een zeer dikke, roodgloeiende vloeistof is. In deze toestand kan het glas – net als taft – in lange, dunne strengen worden getrokken, die men tot staven laat verharden of tot decoratieve kralen snijdt terwijl het nog zacht is.
* Glasgieten. Gesmolten glas wordt in een vorm gegoten en laat men uitharden. De vroegste glasmallen werden waarschijnlijk van zand gemaakt.

(Image credit: Flickr user Tracy Lee)

Deze methoden werden vermoedelijk voor het eerst gebruikt door de Soemeriërs in het oude Mesopotamië (Irak en Syrië), meer dan 5000 jaar geleden. In de regio zijn glazen kralen en eenvoudige gegoten stukken gevonden die dateren van ongeveer 3.500 voor Christus, en er zijn zelfs instructies voor het maken van glas ontdekt in oude Soemerische teksten. Deze nieuwe technologie werd via handelsroutes doorgegeven aan naburige samenlevingen, en in de loop van de volgende 2000 jaar verspreidde de eenvoudige glasblazerij zich over Mesopotamië en het Midden-Oosten.
CUP RUNNETH OVER
De volgende grote sprong voorwaarts voor de glasblazerij was het gebruik ervan voor recipiënten. Rond 1500 v. Chr. ontdekten Egyptische glasmakers dat zij vaste cilinders van silica pasta (gemaakt van gemalen zand en water) in gesmolten glas konden dompelen. Zij lieten het glas hard worden en braken vervolgens de kern eruit – zo maakten zij de eerste bekende glazen vaten. De methode werd verbeterd door gesmolten glas over verdichte zandvormen te gieten, en later door een andere techniek, die glaspersen werd genoemd: gesmolten glas werd in een mal gegoten, en een andere mal werd erin gedrukt. (Dit is tot op de dag van vandaag de manier waarop flessen worden gemaakt, maar het proces wordt mechanisch uitgevoerd.)
Een enorme verbetering ten opzichte van houten of klei verpakkingen, werd glas voor vele doeleinden gebruikt: als flessen voor parfums, verfstoffen en cosmetica; of als verpakkingen voor het vervoeren en bewaren van voedsel en dranken zoals honing of wijn.
ANCIËNTE BLAASBRANDEN

(Foto: Flickr-gebruiker Ola Erik Blæsterdalen)

Omstreeks 30 v. Chr. ontdekten ambachtslieden in Fenicië (Libanon en Syrië) dat als ze door een holle metalen buis in een klomp gesmolten glas bliezen, deze opgeblazen werd en vorm kreeg. De glasblazerij zou nooit meer dezelfde zijn. Het beperkte gebruik van ruwe mallen veranderde al snel in de schijnbaar oneindige mogelijkheden van het glasblazen. Ambachtslieden konden nu een grotere verscheidenheid aan gebruiksvoorwerpen maken voor een grotere verscheidenheid aan toepassingen. En ze konden het sneller, gemakkelijker en goedkoper doen dan ooit tevoren. n die tijd maakte Fenicië deel uit van het Romeinse Rijk. De Romeinen omarmden de nieuwe technologie en verspreidden deze in de eeuwen daarna over hun hele rijk, inclusief het Midden-Oosten, Noord-Afrika en bijna heel Europa. Glasblazen zou in deze streken de komende 2000 jaar de dominante manier van glasblazen blijven.
KLEUR OP

(Foto: David Patchen)

Zekere kwaliteiten van glas -kleur, transparantie en hittebestendigheid, om er een paar te noemen- worden bepaald door de ingrediënten die worden gemengd met het kiezelzuur. Door experimenten werden deze recepten geleidelijk verbeterd en rond 100 na Christus werd in Alexandrië, Egypte, mangaanoxide, een algemeen voorkomend mineraal, aan het mengsel toegevoegd. Resultaat: een formule voor bijna doorzichtig glas. Dit leidde al snel tot het gebruik van glas voor ramen (hoewel alleen in de belangrijkste gebouwen in de belangrijkste steden, zoals Rome en Alexandrië). Vroege ramen werden meestal gegoten, maar sommige kunnen ook zijn gemaakt van gewalst glas: modern glas dat op een vlakke ondergrond wordt gegoten en als deeg wordt uitgerold. Hoe dan ook, de eerste glazen ramen waren dik, troebel en ongelijk – maar ze lieten licht binnen en hielden het weer buiten.
De val van het Romeinse Rijk in de vijfde eeuw markeerde het begin van de Donkere Middeleeuwen in Europa en een bijna-onderbreking in de vooruitgang van de glasfabricage. Maar in de zevende eeuw begonnen nieuwe moslimrijken in Azië en Afrika te bloeien. In de volgende eeuwen werden de Arabische ambachtslieden, vooral die uit Syrië, ’s werelds belangrijkste glasmakers. Zij boekten enorme vooruitgang in snij-, graveer- en kleurtechnieken, en vonden manieren uit om glas te beschilderen, te emaileren en te vergulden. Ingewikkeld versierde, veelkleurige, vergulde glasstukken uit dit tijdperk – vooral vazen in een grote verscheidenheid van vormen – zijn in alle delen van de Arabische wereld gevonden. Zelfs nadat de dominantie in de handel weer naar Europa zou verschuiven, werden de Europese glasmakers sterk beïnvloed door de artistieke en wetenschappelijke vooruitgang van hun Arabische tegenhangers.
VENETIAANS GLAS

(Image credit: PHDCOM)

Niemand weet precies wanneer de glasblazerij in Venetië is begonnen, maar in 1224 hadden de glasblazers van de stad al een gilde gevormd om hun handel te beschermen. In 1291 waren er zoveel Venetiaanse glasmakers dat hun ovens overal in de stad brand veroorzaakten, wat het stadsbestuur ertoe aanzette hen allemaal naar het nabijgelegen eiland Murano te verplaatsen. Dit was in het voordeel van de gilden – zij konden hun vorderingen beter verbergen voor hun concurrenten. Tegen de 14e eeuw waren de Venetiaanse glasmakers wereldleiders in alle aspecten van het ambacht, inclusief het beheersen van de ingrediënten voor het maken van gekleurd glas. De juiste hoeveelheid kobalt resulteerde bijvoorbeeld in diepblauw glas; mangaan zorgde voor geel of paars. Een van hun meer significante prestaties was de ontwikkeling van het helderste glas in die tijd, cristallo. En dat leidde tot de eerste glazen lenzen, ontwikkeld in de Nederlanden in 1590, die uiteindelijk zouden leiden tot de uitvinding van de bril, de telescoop en de microscoop.
DE INDUSTRIËLE REVOLUTIE EN BOVEN

Net als bij veel andere ambachten betekende de overgang naar fabrieksmatig, in massa geproduceerd glas een fatale klap voor een ambacht dat al duizenden jaren werd beoefend, maar het betekende ook grote sprongen voorwaarts in kwaliteit.
* In 1820 werd in de Verenigde Staten een mechanisch proces voor de productie van flessen geïntroduceerd, waardoor het publiek veel vertrouwder raakte met het gebruik van glas.
* In 1876 begonnen John Jacob Bausch en Henry Lomb in Rochester, New York, Bausch en Lomb. Zij ontwikkelden en verfijnden vele soorten lenzen voor gebruik in microscopen, brillen en loepen.
* In 1915 maakte Corning Glass het eerste hittebestendige glas voor kookgerei en noemde het Pyrex, van pyro, het Griekse woord voor “vuur”.
* In 1919 leende Henry Ford van een Franse uitvinding, door twee lagen glas op elkaar te leggen met een heel dun laagje cellulose ertussen. De resulterende tweelaagse plaat was doorzichtig en breukvast. Ford liet dit “veiligheidsglas” op al zijn auto’s aanbrengen. (Veiligheidsglas wordt vandaag de dag in principe op dezelfde manier gemaakt.)

(Foto: Ulfbastel)

* In 1926 ontwikkelde Corning de “399” of “Ribbon” machine om gloeilampen te maken. De machine kon al snel 400.000 lampen per dag maken, meer dan vijf keer zoveel als met eerdere machines – waardoor gloeilampen betaalbaar werden voor gewone huishoudens.
* In 1959 vond de Brit Alistair Pilkington het “floatproces” uit voor het maken van vlakglas. Een plaat gesmolten glas wordt uit een tank getrokken, vervolgens over het oppervlak van een tank gesmolten tin gegoten en afgekoeld. Dit resulteert in de gladde, glanzende en consistente afwerking die de consument nu verwacht – en als vanzelfsprekend beschouwt – van ramen. Voor bijna al het vlakglas dat vandaag de dag wordt gemaakt, wordt het floatproces gebruikt.
* In 1970 ontwikkelde Corning een werkbare optische vezel van silica, een idee dat al tientallen jaren bestond. Deze doorbraak, die vooral werd gebruikt voor datatransmissie, luidde het “glasvezel”-tijdperk in.

(Foto: Flickr-gebruiker John Adams)

GELAS HEDEN EN TOEKOMST
Wat is het volgende? Een vrij recente ontwikkeling: “slim glas”, of glas gecoat met verschillende stoffen die het laten reageren op prikkels van buitenaf. U hebt waarschijnlijk fotochromisch glas gezien – glas dat reageert op licht – in zelfdonkerende zonnebrillen. Thermochromisch glas doet hetzelfde als reactie op warmte, en elektrochromisch glas, het meest veelbelovende, reageert op elektriciteit; met een druk op de knop kan de ondoorzichtigheid van het glas of de manier waarop het licht weerkaatst, worden veranderd. Andere technieken kunnen zelfs de kleur van glas veranderen.
De wetenschap van de glasfabricage blijft zich ontwikkelen. Er worden nieuwe methoden ontdekt om glas sneller en beter te produceren; er worden meer toepassingen voor gevonden in computers, medische apparatuur en communicatie, om er maar een paar te noemen. Duizenden jaren zijn verstreken sinds de ontdekking van die vreemde steen in de as van een vuur. Wie weet welke toepassingen de toekomst in petto heeft voor die eenvoudige maar elegante substantie -glas.

_________________________

Het bovenstaande artikel is met toestemming overgenomen van Uncle John’s Fast-Acting Long-Lasting Bathroom Reader.
Sinds 1988 heeft het Bathroom Reader Institute een serie populaire boeken gepubliceerd met onweerstaanbare weetjes en obscure maar fascinerende feiten.
Als u van Neatorama houdt, zult u ook dol zijn op de boeken van het Bathroom Reader Institute – ga ze maar eens uitproberen!