Door insecten en teken overgedragen ziekten

Insecten (muggen, luizen, vlooien, bedwantsen) en teken kunnen een aantal ziekten overbrengen die worden veroorzaakt door infectieuze agentia: virussen (chikungunya-virus, gele koorts, knokkelkoorts, enz.), bacteriën (ziekte van Lyme, pest, enz.), parasieten (malaria, slaapziekte, leishmaniasis, filariasis, enz.).

Deze ziekten gedijen vooral in tropische milieus. Malaria is het overheersende probleem.

De vectoren

Larve de culex

Muggen

Er zijn verschillende soorten muggen (Anopheles, Aedes, Culex) en deze hebben totaal verschillende voorkeurshabitats, tijdstippen waarop ze actief zijn en soorten beten. De lavae die de volwassen muggen voortbrengen, ontwikkelen zich op plaatsen met stilstaand water (reservoirs, stuwmeren, vijvers, meren, enz.). Zij brengen bepaalde specifieke ziekten over naar gelang van de soort, het klimaat en de habitat: malaria (Anopheles), chikungunya virus, knokkelkoorts, gele koorts, Japanse encefalitis, lymfatische filariasis.

Hun vlucht kan meer of minder luidruchtig zijn; hun beet is niet altijd pijnlijk. De helft van alle muggenbeten komt door kleding.

Vliegen, knutten

De Chrysops (paardenvliegen) zijn de vector voor loa loa filariasis. Simuliidae (zwarte vliegen) brengen onchocerciasis over. Bepaalde leden van het geslacht Glossina (tseetseevliegen) brengen Afrikaanse trypanosomiasis (slaapziekte) over. Sommige van de phlebotominae (zandvliegen) brengen leishmaniasis over. Hun beten worden niet altijd gevoeld.

Naast hun directe rol in de overdracht van micro-organismen, kunnen vliegen de oorzaak zijn van aandoeningen die verband houden met de ontwikkeling en de migratie van hun lavae onder de huid (de Cayorworm houdt verband met de passage door de huid van de lavae van Condylobia anthropophaga die haar eitjes op de grond maar ook op linnen legt). De besmetting gebeurt ofwel door te gaan liggen op grond die besmet is met de eitjes van de vlieg, ofwel via kleren waarop de vliegen hun eitjes hebben gelegd tijdens het drogen. Preventie wordt bereikt door niet op de grond te gaan liggen en door te vermijden dat men zijn kleren in de open lucht droogt. Ook is het aan te bevelen de kleding na het wassen te strijken om met de warmte van het strijkijzer de eventueel aanwezige lavae te vernietigen.

Bedwantsen

Op het Zuid-Amerikaanse continent brengen de triatomines of reduviidae (bedwantsen) de ziekte van Chagas (Amerikaanse trypanosomiasis) over. Ze leven in de muren van vochtige huizen en zijn alleen ’s nachts actief.

luizen, vlooien

Luizen brengen verschillende bacteriële infecties over: bartonellose (loopgravenkoorts), borrelliose (relapsing fever), en bepaalde vormen van rickettsiose (tyfus). Rattenvlooien zijn een vector voor de pest.

Détail pièces buccales d’Ixodes
Crédit : Parasitologie – Mycologie CHU Saint Louis – Paris
http://www.cdanofel.fr

Teken

Er zijn talrijke soorten teken, die elk een vrij specifieke habitat hebben. Ze zijn de vector voor talrijke ziekten: Ziekte van Lyme, door teken overgedragen meningoencefalitis, Krim-Congo hemorragische koorts, door teken overgedragen relapsing fever, Q-koorts, de door teken overgedragen gevlekte koortsen, babesiose, ehrlichiose, tularemie.

Tekenbeten zijn het gevolg van contact met grasland. Dit risico is over het algemeen beperkt tot bepaalde duidelijk afgebakende gebieden. Als de teken eenmaal op de huid zitten, migreren ze naar de grote huidplooien (liezen, oksels) waar ze zich innestelen. Pas na 12 tot 24 uur beginnen ze zich te voeden, zodat het infectierisico gering is als ze snel worden verwijderd.

Naast de overdracht van diverse ziekten kan een tekenbeet op zichzelf de oorzaak zijn van een lokale ontstekingsreactie die soms zeer uitgesproken kan zijn.

De ziekten

De frequentie van de eerder genoemde ziekten verandert voortdurend. Sommige zijn zeldzaam geworden als gevolg van de vooruitgang op het gebied van hygiëne en vaccinatiemaatregelen (gele koorts, Japanse encefalitis, typhus, pest). Andere zijn, na zo goed als verdwenen te zijn, weer in opmars (trypanosomiasis). Weer andere verspreiden zich, met name als gevolg van de klimaatveranderingen en de veranderingen die deze teweegbrengen in de ecologie van de vectoren (knokkelkoorts, chikungunya-virus, ziekte van Lyme, enz.) We zullen de meest voorkomende ziekten kort toelichten.

Malaria

Malaria vormt het voornaamste gezondheidsrisico voor reizigers, omdat het zeer wijdverbreid is in de tropische en subtropische gebieden over de hele wereld en omdat het een dodelijke afloop kan hebben. De ziekte wordt veroorzaakt door een eencellige, in het bloed levende parasiet van het geslacht Plasmodium, die wordt overgebracht door een mug van het geslacht Anopheles. Er bestaan verschillende soorten. De studie van deze ziekte is het onderwerp van een specifiek blad.

Het chikungunya-virus

Dit is een opkomende virale ziekte die wordt veroorzaakt door een Alphavirus, waarvan het voornaamste reservoir bestaat uit apen en andere gewervelde dieren, waaronder besmette mensen. De overdracht op de mens vindt plaats door de beet van de mug van het geslacht Aedes. Dit is in wezen een overdag actieve vector. Deze ziekte treft Afrika, Zuidoost-Azië en het gehele Indiase subcontinent. De ziekte ontwikkelt zich in de vorm van epidemische uitbraken.

De ziekte kan onopgemerkt blijven. In haar gewone vorm leidt zij tot een koortsige toestand met hevige gewrichts- en spierpijnen. Soms gaat zij gepaard met lichte bloedingen. Het ziekteverloop is normaal gesproken gunstig, maar complicaties en overlijden kunnen voorkomen. Er is een lange herstelperiode met langdurige residuele asthenie. De verschijnselen zijn niet erg specifiek, zodat de diagnose zonder serologisch onderzoek kan worden verward met andere ziekten die koorts en pijn veroorzaken, zoals knokkelkoorts, malaria, enz.

Er bestaat geen specifieke antivirale behandeling. De behandeling is louter symptomatisch (niet-salicylaat pijnstillers van het paracetamol-type). De ziekte veroorzaakt een langdurige immuniteit. Er bestaat geen vaccin; preventie bestaat uit het vermijden van muggensteken.

Dengue koorts

Dengue koorts is een virale ziekte die wordt veroorzaakt door een Flavivirus. Het is aan een sterke opmars bezig. Zij wordt overgebracht door de beet van een mug van het geslacht Aedes, die zich voortplant in stilstaand water in de omgeving van woongebieden. De ziekte komt voor in Zuidoost-Azië, Australië, Oceanië, de Indische Oceaan, het Caribisch gebied, Amerika (van het zuidoosten van de VS tot het noorden van Argentinië), en in Afrika ten zuiden van de Sahara. Zij is endemisch in alle overzeese regionale departementen en gebieden van Frankrijk. Zij volgt een endemisch-epidemisch overdrachtspatroon. Er zijn 4 verschillende serotypes van de ziekte.

Na een incubatietijd van 7 dagen is het klinische beeld er een van koorts en pijnen met uitslag. Na een remissie met een daling van de temperatuur treedt het gevestigde stadium op met hervatting van de symptomatologie. De ziekte duurt een week, de herstelperiode is lang, en wordt gekenmerkt door een langdurige asthenie. Er zijn subklinische vormen en integendeel ernstige vormen die tot de dood leiden. Het klinisch beeld is niet erg specifiek; het wordt gedeeld door andere arbovirale infecties die Dengue koorts-achtige syndromen vertonen. De definitieve diagnose van geïsoleerde gevallen hangt af van serologisch onderzoek.

De behandeling is louter symptomatisch (paracetamol-type niet-salicylaat pijnstillers). Een vaccin wordt bestudeerd. De ziekte ten gevolge van een virus van een bepaalde groep verleent geen immuniteit ten opzichte van de virussen van de andere groepen. Integendeel, het feit dat een patiënt reeds dengue koorts heeft gehad, stelt hem bloot aan een nieuwe, ernstiger ziekte in geval van een nieuwe besmetting met een virus van een andere groep.

Gele koorts

Gele koorts is een virale hemorragische koorts die wordt veroorzaakt door een Flavivirus: het gele koorts virus. Het wordt overgebracht door de beet van een mug van het geslacht Aedes. De natuurlijke gastheer van het virus is een bepaalde apensoort die in bosgebieden leeft. Het virus kan bij toeval worden overgedragen op mensen. De ziekte volgt een endemisch-sporadisch overdrachtspatroon en geeft aanleiding tot epidemieën. Zij treft de tropische en subtropische gebieden van Zuid-Amerika en Afrika. De ziekte is afwezig in Azië, de Stille Oceaan en de Indische Oceaan. Zij is momenteel sterk aanwezig in Afrika, waar regelmatig kleine epidemieën worden waargenomen (Ivoorkust, Kameroen, Senegal).

De ziekte begint gewoonlijk met een zeer koortsige toestand met hoofdpijn en pijn in de onderrug. Vervolgens verloopt de ziekte, in de typische vormen, in 2 stadia. Een rood stadium met koorts, een verstopt gezicht en hoofdpijn. Er is een remissie in de 3e-4e dag, dan een geel stadium met herhaling van de koorts, verslechtering van de algemene toestand, geelzucht, zwart braaksel (braaksel met bloed), bloedingen, vermindering van het urinevolume. De progressie kan fataal zijn. Er zijn vele mildere of subklinische vormen.

De behandeling is puur symptomatisch. Er bestaat een vaccinatie die zeer doeltreffend is. Deze vaccinatie is verplicht voor reizigers die landen bezoeken waar de ziekte kan voorkomen. De vaccinatie wordt toegediend in de erkende vaccinatiecentra. Voorwaarde is opname in het internationale vaccinatieregister.

West-Nijlziekte

Het is een infectie die wordt veroorzaakt door een Flavivirus: het West-Nijlvirus. De vector is een mug van het geslacht Culex. Het reservoir van het virus bestaat uit vogels. De ziekte trof aanvankelijk Afrika, een deel van Midden- en Zuid-Europa, het Midden-Oosten en India. Er wordt een geleidelijke uitbreiding waargenomen met een verspreiding over het Amerikaanse continent van Oost naar West, en naar Oost-Europa en Rusland. In Frankrijk komt de ziekte voor in de Camargue, waar ze paarden, maar ook mensen treft.

De ziekte verloopt vaak asymptomatisch, maar kan koortsachtige toestanden veroorzaken die soms gepaard gaan met neurologische verschijnselen die een klinisch beeld van encefalitis of slappe verlamming geven. Er bestaat een risico op overlijden of ernstige sequelae.

De behandeling is symptomatisch. Er worden proeven gedaan met vaccins.

Japanse encefalitis

Japanse encefalitis (JE) wordt veroorzaakt door een Flavivirus. Het wordt op de mens overgedragen via de beet van een mug van het geslacht Culex. Het reservoir van het virus bestaat uit wilde waterdieren en varkens, van waaruit de ziekte zich kan verspreiden naar mensen in landelijke gebieden. JE treft het uiterste zuidoosten van Rusland, heel Azië, India en het uiterste noorden van Australië. De ziekte is endemisch in plattelandsgebieden met rijstvelden en irrigatie gedurende het hele jaar. Tijdens de moesson is de ziekte epidemisch in landelijke en stedelijke gebieden. Er zijn 30.000 tot 50.000 nieuwe gevallen per jaar, vooral bij kinderen, met 25.000 sterfgevallen. Het risico van reizigers om de ziekte op te lopen is ongeveer 1/1.000.000.

Er is één zichtbare vorm (één geval) op elke 250 besmettingen. Het klinisch beeld dat door de zichtbare vormen wordt gevormd, is niet specifiek. Het kan bestaan uit een geïsoleerde koortsachtige toestand, of een klinisch beeld van meningitis of meningoencefalitis. Het sterftecijfer wordt geschat op 30% en 30% van de patiënten herstelt met sequelae.

De behandeling is symptomatisch. Er is een preventieve vaccinatie. Er zijn twee soorten vaccins op de markt: een celcultuurvaccin in de westerse landen en een zogende muizenhersenenvaccin. Deze vaccinatie is alleen verkrijgbaar bij erkende vaccinatiecentra.

Vaccinatie wordt aanbevolen voor :

• Volwassenen die expat zijn of langer dan 30 dagen in Azië moeten verblijven;

• Volwassenen die deze regio’s bezoeken, buitenshuis belangrijke activiteiten ondernemen, met name in rijstvelden of moerasgebieden, tijdens de periode van overdracht van het virus, met name tijdens het regenseizoen, ongeacht de duur van het verblijf. De volgende activiteiten worden geacht een risico in te houden: buiten slapen zonder muskietennet, kamperen, werken in de open lucht, fietsen, wandelen, enz; vooral in gebieden waar overstromingsirrigatie wordt toegepast.

  Het vaccin dat momenteel in Frankrijk op de markt is, is voorbehouden aan personen van 18 jaar en ouder.

Filariasis

Filariasis is een groep tropische ziekten die verband houden met de ontwikkeling, in het lichaam, van volwassen wormen (filariae) en hun lavae of microfilariae. Deze ziekten vormen een reëel probleem voor de volksgezondheid van de plaatselijke bevolking, maar infectie komt zelden voor bij reizigers. Zij worden overgebracht door specifieke insecten die als vectoren fungeren, hetgeen hun aanwezigheid in bepaalde specifieke gebieden verklaart. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen lymfatische filariasis en cutane filariasis, afhankelijk van het feit of de volwassen wormen in het lymfestelsel of onder de huid leven.

Lymfatische filariasis :

• Er zijn drie soorten: Wuchereria bancrofti (kosmopolitisch), Brugia malayi en Brugia timori (Zuidoost-Azië). Elke soort wordt overgebracht door een specifieke mug (Culex, Anopheles, Aedes, Mansonia) en heeft een welbepaalde geografische verspreiding. De ziekte is endemisch in tropische streken waar 120 miljoen mensen besmet zijn.
• De symptomen houden verband met de door de volwassen wormen veroorzaakte verstoring van de lymfedrainage, die aanleiding geeft tot oedeem van de ledematen, lymfangitis en superinfecties. Ze zijn ook allergeen van aard als gevolg van de microfilariae. Zonder behandeling ontwikkelt het oedeem zich tot een chronische toestand, die een verdikking van de weefsels veroorzaakt en resulteert in een klinische presentatie van elephantiasis.
• Behandeling maakt gebruik van anti-parasitaire geneesmiddelen. De WHO heeft in 2000 een massaal behandelingsprogramma gelanceerd met als doel de overdracht van de ziekte te stoppen.

Loa loa filariasis :

• Dit is een cutane filariasis die voorkomt in de bosgebieden van Centraal Afrika. Ze wordt veroorzaakt door de Loa-loa. Ze wordt overgebracht door de beet van een paardenvlieg: de Chrysops. De microfilariae leven in de bloedsomloop.
• De symptomatologie wordt gekenmerkt door jeuk, urticariële episoden, migrerend oedeem van de ledematen. De beweging van de volwassen worm onder de huid is de oorzaak van de kronkelige koorden; ze bewegen met een snelheid van ongeveer 1 cm per minuut. De passage van de worm onder het bindvlies van het oog veroorzaakt tranen, rode ogen en een vreemd lichaam gevoel. Dit verschijnsel is dramatisch maar relatief goedaardig. De ziekte ontwikkelt zich over een lange periode. In een later stadium kunnen complicaties worden waargenomen, die vooral het hart aantasten.
• Behandeling maakt gebruik van anti-parasitaire geneesmiddelen. Deze moeten zorgvuldig worden gebruikt.

Andere soorten filariasis :

Er zijn nog andere soorten filariasis die door specifieke vectoren worden overgedragen: Onchocerciasis, filarial pleural effusion. Zij zijn zeldzamer.

Slaapziekte

Menselijke Afrikaanse typanosomiasis of slaapziekte is een parasitaire ziekte die wordt veroorzaakt door de Trypanosoma protozoa (eencellige bloedbewonende parasieten), waarvan er verschillende soorten bestaan. Deze ziekte, die in de jaren zestig vrijwel verdween als gevolg van de acties van de door Jamot opgerichte grote ziektemobiele teams, is weer in volle opmars als gevolg van de problemen die de verschillende gezondheidsstelsels ontwrichten. Ze wordt overgebracht door de beet van een vlieg: Glossina of tseetseevlieg. Ze komt alleen in Afrika voor. Ze komt voor in woningen in de tropische en subtropische gebieden. De ziekte treft de plattelandsbevolking; het risico voor reizigers is beperkt.

De ziekte verloopt in twee fasen: een lymfe/bloedfase waarin de parasiet in het lymfestelsel wordt aangetroffen, en vervolgens een fase die de “neurologische fase” wordt genoemd en waarin het centrale zenuwstelsel wordt aangetast. De progressie voltrekt zich over een lange periode. Zonder behandeling is de ziekte steevast dodelijk.

De ziekte wordt behandeld met anti-parasietmedicijnen; de behandeling is zeer goed gecodificeerd maar relatief moeilijk te ondergaan. Zij is zeer doeltreffend.

De leishmaniases

De leishmaniases zijn parasitaire ziekten die worden veroorzaakt door Leishmania (eencellige parasieten die het reticulohistiocytisch systeem infecteren) die worden overgebracht door een soort zandvlieg (onderfamilie Phlebotominae). Naar gelang van het type parasiet kan een onderscheid worden gemaakt tussen de cutane, de mucocutane en de viscerale vormen.

De cutane en de mucocutane vormen hebben op het Amerikaanse continent een ander aspect dan in Azië. De verschillende vormen van de ziekte hebben als gemeenschappelijk kenmerk, het ontstaan van chronische zweren, min of meer hol, zonder neiging tot genezing.

De viscerale vormen of Kala-azar worden waargenomen in het Middellandse-Zeegebied. Zij worden gekenmerkt door een ernstige verslechtering van de algemene toestand van de patiënt met een toename van de omvang van de lymfeklieren en van de milt, en een daling van het aantal bloedcellen.

Voor deze ziekten bestaan specifieke behandelingen, die gedurende lange tijd moeten worden gevolgd om genezing te bereiken.

Ziekte van Lyme

Ziekte van Lyme is een infectie die wordt veroorzaakt door een bacteriesoort van het geslacht Borrelia: Borrelia burgdorferi die wordt overgedragen door de beet van een teek van het geslacht Ixodes. 10 tot 15% van de teken draagt de Borrelia-bacterie bij zich. Het risico van besmetting door een tekenbeet varieert van 1 tot 6%, afhankelijk van de regio. De ziekte komt voor op het noordelijk halfrond, in Amerika en in Eurazië tijdens de actieve fase van de teken, tussen mei en oktober.

De ziekte begint met een rode huidlaesie rond de tekenbeet, die zich geleidelijk uitbreidt en binnen enkele dagen tot enkele weken verdwijnt. Enkele weken of maanden later kunnen andere verschijnselen optreden, waarbij de gewrichten, het zenuwstelsel (verlamming en pijn), hartritmestoornissen en, in zeldzamere gevallen, andere symptomen betrokken zijn. De uiting van de ziekte is meestal ernstiger in Noord-Amerika dan in Europa.

De behandeling berust op antibiotica. Opname in het ziekenhuis kan noodzakelijk zijn.

Tick-borne meningoencefalitis

Tick-borne meningoencefalitis is een ziekte van het centrale zenuwstelsel veroorzaakt door een Flavivirus (Tick Born Encephalitis Virus). Het wordt overgedragen door de beet van een teek van het geslacht Ixode, in het voorjaar en de zomer. In het verleden werd een onderscheid gemaakt tussen de Europese vormen (Centraal-Europa en Oost-Europa) en de Aziatische vormen (van Rusland tot Japan), maar in feite gaat het om dezelfde ziekte die door verschillende tekensoorten wordt overgedragen. In de getroffen gebieden is de ziekte beperkt tot beperkte gebieden. De laatste jaren breidt de ziekte zich voortdurend uit. De ziekte is aanwezig in de Elzas.

Na een incubatietijd van 7 dagen verloopt de symptomatologie in twee fasen. Een eerste stadium dat 2 tot 4 dagen duurt, wordt gekenmerkt door een griepachtige toestand. Het tweede stadium treedt niet altijd op, en als het wel optreedt, 10 dagen later. Het wordt gekenmerkt door neurologische verschijnselen van uiteenlopende ernst: hersenvliesontsteking, meningo-encefalitis, meningo-encefalo-radiculitis. In het algemeen evolueert de ziekte naar herstel. Gevolgen kunnen worden waargenomen. Het sterftecijfer bedraagt 1%.

De behandeling is zuiver symptomatisch; er is geen geneesmiddel dat op het virus zelf inwerkt. Een preventief vaccin is beschikbaar. De vaccinatie tegen teken-encefalitis wordt aanbevolen voor reizigers die tussen het voorjaar en de herfst verblijven in endemische plattelands- en bosgebieden in Midden-, Oost- en Noord-Europa.

De door teken overgebrachte gevlekte koortsen

De door teken overgebrachte gevlekte koortsen zijn ziekten die worden veroorzaakt door bacteriën van het Rickettsia-geslacht. Ze worden overgebracht door tekenbeten. Meer dan 20 soorten van het geslacht Rickettsia zijn ziekteverwekkend voor de mens. Naast de verschillende vormen van vlektyfus, zijn ze ook verantwoordelijk voor tyfus (epidemische tyfus, endemische tyfus, scrub tyfus).

De vlektyfus komt voor in Europa, op het Noord-Amerikaanse continent en in Afrika ten zuiden van de Sahara (vooral zuidelijk). Er zijn verschillende soorten van de ziekte beschreven: Mediterranean spotted fever, Israeli tick typhus, Indian tick typhus, Rocky Mountain spotted fever, African tick bite fever.

Deze verschillende ziekten vertonen een gemeenschappelijke symptomatologie. Na een incubatietijd van 5 dagen treden de volgende verschijnselen op: koorts, een eschaar op de plaats van de tekenbeet met satellietlymfadenopathie (lymfeklieren) en, niet systematisch, huiduitslag met blaren. De progressie kan ernstig zijn bij mediterrane gevlekte koorts en vooral bij Rocky Mountain gevlekte koorts. Voor de andere vormen van de ziekte is de progressie goedaardig.

De ernstige vormen worden behandeld met antibiotica.

Geografische spreiding

De onderstaande tabel geeft de spreiding, volgens de belangrijkste geografische regio’s, weer van de belangrijkste ziekten die door insecten en teken worden overgedragen.