Ontwikkelingswetenschap

Een vrouw die een depressie ervaart is ook reden tot zorg. Pasgeborenen van moeders die depressief waren tijdens de zwangerschap hebben vier keer meer kans op een laag geboortegewicht dan baby’s van moeders die niet depressief zijn. Als vrouwen depressief zijn tijdens de zwangerschap, is de kans ook groter dat ze een postnatale depressie krijgen, wat een grote uitdaging kan worden voor het hele gezin. Niet alleen de moeder lijdt eronder, maar uit onderzoek blijkt dat depressie bij de primaire verzorger een van de sterkste voorspellers is van slechte ontwikkelingsresultaten bij kinderen. Deze kinderen krijgen gewoon niet de normale interpersoonlijke afstemming en feedback die ze nodig hebben om op emotioneel gezonde manieren te groeien.

Zelfs angst om zwanger te zijn kan reden tot zorg zijn. Onderzoek toont aan dat “zwangerschapsgerelateerde angsten” – je zorgen maken over een ongeplande zwangerschap, een specifiek medisch risico, de gezondheid van de foetus, de bevalling, of je vermogen om een goede ouder te zijn – in hoge doses problematisch kunnen zijn. Een te hoge mate van bezorgdheid (in tegenstelling tot waar je je zorgen over maakt) is gecorreleerd met een grotere kans op een vroeggeboorte. Ook zijn hoge niveaus van angst bij zwangere vrouwen gecorreleerd met latere problemen bij kinderen, waaronder een moeilijk temperament, gedrags- en emotionele problemen, angst, problemen met aandachtsregulatie, impulsiviteit en hyperactiviteit, immuun functioneren en auto-immuunziekte, cognitieve problemen, en stressregulatie.

Foetale stress en temperament

Psychologen weten al lang dat baby’s de wereld binnenkomen met verschillende temperamenten. Sommige baby’s lijken gemakkelijk en sociaal; anderen zijn meer reactief, moeilijk te kalmeren, en zijn gevoeliger voor hun omgeving. Tot voor kort dachten wetenschappers dat baby’s “gewoon zo geboren werden”, met temperamenten die “constitutioneel” waren, deel uitmaakten van hun make-up, of “geërfd” waren van de ouders.

Maar nieuw onderzoek naar de ontwikkeling van de foetus verandert dat idee, en ons inzicht is gegroeid in de richting van een wisselwerking tussen biologie en omgevingsinvloeden, zelfs al voor de geboorte.

Catherine Monk, hoogleraar medische psychologie in de psychiatrie en verloskunde en gynaecologie aan het Columbia University Irving Medical Center, en haar collega’s bestuderen het lange bereik van prenatale invloeden, vooral bij vrouwen die lijden aan depressie, stress en angst. Zij ontdekten dat sommige foetussen de stress van de moeder registreren, en dat de reactiviteit van de foetus correleert met het temperament van de zuigeling na vier maanden.

Monk en haar collega’s brachten 50 zwangere vrouwen naar het lab en volgden de hartslag van de foetus terwijl de vrouwen de Stroop Test uitvoerden, een licht stressvolle mentale taak. Foetussen van vrouwen die klinisch depressief of angstig waren toonden aan dat ze de prestatiestress van hun moeders registreerden, door de veranderingen in hun hartslag tijdens de taak. Later, toen de baby’s vier maanden oud waren, beoordeelden onderzoekers hun temperament door te kijken hoe ze reageerden op een reeks nieuwe stimuli (geluiden, beelden, geuren), en er kwamen enkele belangrijke patronen naar voren. Met name foetussen die grotere veranderingen in de hartslag vertoonden tijdens de taak van hun moeder, hadden meer kans om zeer reactief te zijn op de leeftijd van vier maanden.

Volgende studies hebben aangetoond dat, hoewel de reactie van het hart op stress belangrijk is, het herstel van de stressfactor (hoe snel het hart terugkeert naar de basislijn) ook voorspellend is. Een sneller herstel van de hartslag in de foetale periode voorspelt een gemakkelijker temperament en zelfs meer prosociaal gedrag later in de kindertijd.

De reactie van de foetus op stress en het vermogen om terug te keren naar de basislijn, kan het vroegste teken zijn van het opkomende stressregulatiesysteem van een foetus, dat op zijn beurt de basis is van temperament (reactiviteit en regulatie). Het stressregulatiesysteem is betrokken bij complexe processen in de hersenen en het lichaam, en de effecten ervan cascaderen via ingewikkelde paden naar alle andere gebieden van de ontwikkeling. In de babytijd beïnvloedt het stressregulatiesysteem het vermogen van baby’s om zich te hechten aan anderen, om hun wereld te verkennen en te leren kennen, en om feedback van anderen te ontvangen die hen helpt groeien. Het heeft ook invloed op hun gezondheid en immuunsysteem. Zelfs voor volwassenen hebben wetenschappers ontdekt dat gedurende het hele leven het vermogen om de ups en downs van onze innerlijke wereld te beheersen – stress, emoties, energetische “opwinding” en positiviteit – van invloed is op onze lichamelijke en geestelijke gezondheid, kwaliteit van relaties, besluitvorming en zelfs creativiteit. Sommige studies beweren dat stressregulatie gevolgen heeft voor opleiding, werk en algehele levenstevredenheid.

Maar een baby wordt niet geboren met een thermostaat die is ingesteld op een ideaal van normaal. In de baarmoeder is de foetus geprogrammeerd om te luisteren naar signalen over hun toekomstige omgeving en zich daaraan aan te passen.

“Theoretisch is het een elegante evolutionaire aanpassing,” vertelde Monk me in een recent interview. “Het zwangere vrouwtje geeft haar kroost signalen over hoe de wereld er na de geboorte uitziet, en de aanpassing begint al in de baarmoeder.” Maar er ontstaan problemen als het brein uit de steentijd en de moderne wereld niet op elkaar zijn afgestemd. “Het kan voordelig zijn om reactief en waakzaam te zijn als je je in een gevaarlijke postnatale omgeving bevindt,” legt Monk uit. “Maar we worden nu niet geconfronteerd met beren in het bos, dus misschien is het systeem voor prenatale aanpassingen die zijn gemaakt om te anticiperen op ongunstige omgevingen (de omgevingen die stress en angst opwekken bij zwangere vrouwen) niet adaptief voor onze moderne wereld.”

Het stressregulatiesysteem werkt ongeveer zoals een thermostaat die de kamertemperatuur instelt en de warmte verhoogt of verlaagt om een gewenst bereik te bereiken. Wanneer we een bedreiging waarnemen, activeert het sympathische zenuwstelsel een vecht-vlucht-of-vries-reactie in het hele lichaam en de hersenen. Wanneer we oordelen dat de dreiging is afgenomen, schakelt het parasympatische systeem in om te proberen het hele systeem weer in een rusttoestand te brengen.

Omdat de biologische “hardware” zich net aan het vormen is tijdens de foetale periode en de vroege kindertijd, zijn dit cruciale tijden voor het instellen van de stress baseline in elke foetus en jonge baby.

Hoe dringen de gevoelens van de moeder door tot de foetus?

Wetenschappers zijn nieuwsgierig naar hoe stress een zich ontwikkelende foetus bereikt. Dit onderzoek staat nog in de kinderschoenen, en er moet nog veel meer worden geleerd. Maar tot nu toe richten wetenschappers zich op een paar mechanismen die samen of onafhankelijk van elkaar kunnen werken:

• Een ervan is cortisol, een stresshormoon dat een downstream-product is van de stressrespons van het lichaam. Vrouwen met angst en depressie hebben hogere niveaus van cortisol. En er zijn aanwijzingen dat wanneer de placenta hogere cortisolniveaus van de moeder registreert, er een epigenetische verandering optreedt – een moleculaire wijziging van het gen die de werking ervan verandert – waardoor meer cortisol wordt doorgegeven aan de groeiende foetus, die op zijn beurt het stressreguleringssysteem beïnvloedt.

“De placenta is zeer gevoelig voor stress bij de moeder en een doelwit van epigenetische ontregeling,” schrijven Monk en collega’s.

• Inflammatie is een ander aandachtspunt van onderzoek. Mogelijk spelen ontstekingsbevorderende cytokinen – eiwitten die van invloed zijn op het gedrag van cellen en de daaruit voortvloeiende immuniteit – een rol, maar het onderzoek naar de exacte routes die hierbij betrokken zijn, bevindt zich nog in een vroeg stadium.

• Wetenschappers kijken ook naar de rol van infectie en het microbioom, maar er is op dit moment nog geen sluitend bewijs.

Er zijn ook andere complicaties. De ene zwangerschapsperiode lijkt bijvoorbeeld niet gevoeliger dan de andere, maar het effect van stress kan verschillen afhankelijk van welke delen van de hersenen zich ontwikkelen op het moment dat de stress optreedt. En hoewel beide geslachten worden beïnvloed, zijn er aanwijzingen dat mannelijke en vrouwelijke foetussen verschillend kunnen reageren. Uit sommige onderzoeken blijkt bijvoorbeeld dat vrouwelijke foetussen beter reageren op stress in de baarmoeder, maar andere studies suggereren dat mannetjes en vrouwtjes op dezelfde manier reageren, maar dat mannetjes sneller herstellen.

Hoeveel controle hebben zwangere vrouwen?

Het zou duidelijk moeten zijn dat bijna elke bron van grote stress – oorlog, het verlies van een dierbare, geweld, armoede, dakloosheid, een veeleisende werkdruk, enzovoort – buiten de controle ligt van de vrouw die het ervaart. Maar aangezien we in een cultuur leven waarin moeders vaak de schuld krijgen van wat er met hun kinderen gebeurt, was ik bang dat dit nieuwe onderzoek tegen vrouwen zou kunnen worden gebruikt.

“Zou dit onderzoek gebruikt kunnen worden als een nieuwe vorm van mother-blaming?” vroeg ik Monk.

“Ik denk hier veel over na,” antwoordde ze. “Ik wil niet dat mijn onderzoek stress toevoegt aan het leven van een vrouw.”

Monk wees op verschillende voorbehouden bij de bevindingen:

Ten eerste waarschuwde ze dat het onderzoek nog maar net begonnen is, en dat we moeten bedenken dat het om correlaties gaat, niet om oorzaak-en-gevolg. De verbanden zijn herhaaldelijk aangetoond door verschillende onderzoekers, maar het is niet mogelijk om een wetenschappelijk gecontroleerde studie van intense stress op mensen uit te voeren die dat zou uitzoeken.

Ten tweede legde Monk uit dat de stress van een zwangere vrouw slechts één van de vele “blootstellingen” is. Er zijn talloze biologische en omgevingsinvloeden op de ontwikkeling: De lucht die een vrouw inademt, het water dat ze drinkt, de voeding die ze binnenkrijgt, en of ze sport, ziek wordt, of blootgesteld wordt aan giftige stoffen. Er is genetica. De kwaliteit van het sperma van de vader is ook van belang en wordt beïnvloed door zijn leeftijd, gezondheids- en risicofactoren, en zelfs de frequentie van lichaamsbeweging. Steun van partners, familie en vrienden is belangrijk om stress te verminderen.

Ten derde moeten we meer preventief voor zwangere vrouwen zorgen. “Als we een gezonde bevolking willen hebben, een gezonde beroepsbevolking, dan is de maatschappij verantwoordelijk,” zegt Monk. “Dus laten we vrouwen en gezinnen in een vroeg stadium opvangen met beleid en programma’s die hen ondersteunen.”

Vierde, sommige stress is aanpasbaar. “Ik zie dakloze vrouwen in opvanghuizen wonen en ik zie drukke artsen die hun gezinsleven combineren met hun praktijk,” zegt Monk. “Eén persoon kan het niveau van armoede in het land niet veranderen, maar we kunnen wel iets doen om mensen te helpen ermee om te gaan. We weten echt hoe we mensen kunnen ontstressen en hen kunnen helpen met depressies en angsten.”

En ten slotte wordt stresshardware niet volledig gevormd bij de geboorte. Als je eenmaal geboren bent, blijft de kwaliteit van de vroege zorg het epigenoom veranderen dat stress, emoties en gedrag reguleert, door de expressie van genen die de basislijn voor stressregulatie bepalen te verhogen of verlagen. In veel gevallen kan goede zorg na de geboorte een moeilijke prenatale start compenseren.

Hoeveel stress is te veel?

“Hoe kunnen vrouwen weten of hun stressniveau schadelijk of normaal is?” vroeg ik Monk. “Zijn sommige soorten stress erger dan andere?”

Ze antwoordde: “De wetenschap is nog niet zover dat ze kan zeggen dat de ene vorm van stress erger is dan de andere. In onze kliniek zien we vrouwen in extreme stress, en waar het om gaat is hoeveel, en welke innerlijke en uiterlijke hulpbronnen ze kunnen inbrengen in de ervaring.”

Monk noemde een aantal indicatoren van schadelijke stress:

• Wanneer stressgevoelens chronisch zijn (symptomen kunnen zijn: ’s morgens niet kunnen opstaan, een voortdurend laag humeur, niet eten of slapen)

• Wanneer er sprake is van eerdere blootstelling aan trauma of misbruik (die door de anticipatie op het ouderschap weer geactiveerd kunnen worden)

• Wanneer iemands levensbasis verzwakt is door herhaaldelijke dagelijkse stress (bijv.g., “Zal ik mijn baan verliezen?” “Waar komt mijn volgende maaltijd vandaan?” “Gaan we scheiden?”)

• Of voortdurende gevoelens van overweldigd zijn

Daarnaast gebruiken Monk en haar collega’s de Perceived Stress Scale om stress te meten bij hun onderzoekspersonen. Zij ontdekten dat vrouwen met een slechtere geestelijke gezondheid (die ongeveer 20% van hun steekproeven uitmaakten) rond een 26 of minder scoren op de schaal. Items als “Ik heb het gevoel dat ik geen controle heb,” “Ik voel me vaak overweldigd,” en “Ik heb het gevoel dat ik dingen niet gedaan krijg,” zijn indicatief.

Monk voegt daar echter aan toe dat minder psychologen proberen de hoeveelheid stress van een persoon te meten, en in plaats daarvan kijken naar hoe ze functioneren op verschillende gebieden van hun leven. Iemand kan bijvoorbeeld vragen: “Hoe functioneer ik nu in vergelijking met zes maanden geleden?” Of: “Hoe functioneer ik cognitief, lichamelijk, interpersoonlijk of emotioneel?” Deze benadering biedt meer bruikbare informatie, merkt Monk op, en stelt de persoon in staat om te benutten wat goed gaat en te versterken wat niet goed gaat.

Wat helpt?

Iedere persoon heeft unieke kwetsbaarheden en sterke punten, en elke situatie is anders. Maar onderzoek bevestigt dat we misschien niet in staat zijn om te controleren wat er met ons gebeurt, maar dat we wel enige controle hebben over hoe we reageren. En dat is belangrijk. We kunnen onze reacties op stress veranderen door zelfzorg (voeding, slaap en matige lichaamsbeweging); het vergroten van ons repertoire aan emotiestrategieën om ermee om te gaan; het hebben van positieve ervaringen; en steun zoeken bij anderen. Een sterk ondersteunend netwerk van betrokken partners, behulpzame familieleden en goede vrienden kan de negatieve effecten van stress bufferen. Van technieken als meditatie en mindfulness is aangetoond dat ze stress verminderen en zorgen voor betere zwangerschapsuitkomsten en een betere lichamelijke gezondheid.