10 van de beste klassieke toneelstukken die iedereen zou moeten lezen

Het beste drama uit de antieke wereld

Voor meer dan 2.000 jaar gingen de werken van de Griekse dramaturg Menander verloren. Toen, in de twintigste eeuw, werden ze herontdekt. Menander werd door zijn tijdgenoten geprezen als een groot komisch toneelschrijver – sommigen zeiden zelfs de grootste, die zelfs Aristophanes op de tweede plaats versloeg. Maar toen Menanders werk in de twintigste eeuw werd herontdekt, was dat een teleurstelling. Vertalers en Griekse geleerden waren lauw in hun lof voor het nieuw ontdekte materiaal van Menander. Hij was misschien wel de eerste schrijver die het slachtoffer werd van een te grote hype rond zijn werk.

Dit alles doet ons afvragen: wat zijn de grootste toneelstukken uit de klassieke periode? Wat zijn de beste oude Griekse en Romeinse toneelstukken? Hier is onze selectie van tien van de beste. We hebben geprobeerd een zo groot mogelijk aantal auteurs aan te bieden, dus we hebben ons beperkt tot slechts twee vermeldingen van dezelfde toneelschrijver (wat moeilijk bleek bij sommige toneelschrijvers die een aantal klassieke stukken schreven).

Sophocles, Oedipus Rex. Samuel Taylor Coleridge zei ooit dat de drie perfecte plots in de hele literatuur Ben Jonson’s The Alchemist, Henry Fielding’s Tom Jones, en Sophocles’ Oedipus Rex of ‘Oedipus de Koning’ waren. Het verhaal van het stuk is vrij bekend: een profetie voorspelt dat Oedipus zijn vader zal doden en met zijn moeder zal trouwen. Vluchtend voor zijn ouders om te voorkomen dat zo’n profetie uitkomt, zal Oedipus – in een van de grote plotwendingen in de klassieke literatuur – een schokkende waarheid over zijn geschiedenis te weten komen…

Sophocles, Antigone. Hoewel geschreven vóór Oedipus Rex, gaat dit stuk over gebeurtenissen die later plaatsvinden dan het bovenstaande stuk. Antigone is de dochter van Oedipus, het product van de incest van haar vader en moeder (dus haar moeder is ook haar grootmoeder), en Antigone toont een van de meest gevierde heldinnen uit het oude Griekse drama die de teruggave eist van het lichaam van haar geliefde broer, na zijn dood in het Beleg van Thebe.

Aeschylus, De Oresteia. Oké, dit zijn eigenlijk drie toneelstukken in plaats van één – in feite is het de enige intacte trilogie van toneelstukken van het stadsfestival Dionysia in het oude Griekenland. Het vertelt het verhaal van de turbulente gebeurtenissen in Agamemnon’s familie na zijn terugkeer uit de Trojaanse oorlog. Uitgangspunt is het complot van zijn vrouw Klytemnestra om haar man bij zijn terugkeer te vermoorden, omdat hij hun dochter heeft geofferd in ruil voor een gunstige wind om hem naar de oorlogen mee te voeren.

Euripides, Medea. Dit is misschien wel Euripides’ grootste en populairste tragedie, wat des te verwonderlijker is omdat de trilogie van toneelstukken waar Medea deel van uitmaakte, als laatste in de Stad Dionysia van dat jaar werd opgevoerd. Het stuk vertelt het schokkende verhaal van de vrouw van Jason (hij van de Argonauten en het Gulden Vlies): Medea, de vrouw van Jason, neemt wraak op hem als hij haar verlaat voor een andere vrouw door Jasons nieuwe vrouw te doden, en haar eigen kinderen met hem. Het blijft een opzienbarend en verontrustend stuk dat vaak opnieuw wordt opgevoerd voor het hedendaagse toneel.

Euripides, Cycloop. Hoewel tragedie en komedie bekende genres zijn in het klassieke theater, bestond er nog een derde genre, dat bekend staat als het saterspel. Satyrstukken waren schunnige satires of burlesken waarin acteurs met grote voorbindpenissen speelden – de fallus was een populair symbool van vruchtbaarheid en viriliteit, verbonden met de god Dionysus. Slechts één saterspel is in zijn geheel bewaard gebleven: Cyclops, geschreven door de grote tragicus Euripides, gaat over het incident uit het verhaal van Odysseus toen de Griekse held gevangen zat in de grot van Polyphemus, het eenogige monster. We nemen het hier op omdat het helpt om de rijke variëteit van het klassieke theater te laten zien, ook al is het niet het beste voorbeeld van antiek drama – het is belangrijk vanuit een cultureel en historisch perspectief, omdat het een minder bekende kant van het klassieke drama laat zien.

Aristophanes, Lysistrata. Een van de elf toneelstukken van Aristophanes uitkiezen als zijn ‘beste’ is een lastige onderneming, maar we hebben er twee uitgekozen voor deze lijst. De eerste van de twee is dit komische meesterwerk, over de poging van een vrouw om een einde te maken aan de Peloponnesische Oorlog tussen Athene en Sparta. De manier waarop Lysistrata dit wil doen is – wel, door alle vrouwen van Athene over te halen te weigeren met hun mannen naar bed te gaan totdat de vrede is verklaard. Aristophanes was een fascinerende toneelschrijver en figuur in de antieke wereld, en Lysistrata geeft een idee van hoe zijn werk zich bezighield met complexe politieke kwesties van die tijd, waarbij hij komedie gebruikte om geaccepteerde overtuigingen in twijfel te trekken en omver te werpen.

Aristophanes, Thesmophoriazusae. Dit gedicht is ongebruikelijk onder de klassieke toneelstukken in die zin dat het vaak zijn oorspronkelijke Oudgriekse titel behoudt in modern Engels, hoewel het is vertaald en opgevoerd onder de titel The Poet and the Women. Zoals we elders hebben onthuld, heeft Aristophanes de plot van dit stuk – waarin een man zich als vrouw kleedt om te kunnen bespioneren wat de vrouwen van de Atheense samenleving zeggen – wellicht ontleend aan een waargebeurde gebeurtenis.

Terence, The Brothers. Adelphoe, om dit stuk zijn oorspronkelijke titel te geven, is waarschijnlijk het beroemdste stuk van Terence, een vooraanstaand Romeins toneelschrijver en ex-slaaf die de plots van de vroegere toneelschrijver Menander (wiens werk, dat eeuwenlang verloren gewaand was, in de twintigste eeuw weer opdook) overnam en ze herwerkte voor een later Romeins publiek. Het stuk heeft de vorm van een nogal wreed soort sociologisch experiment: een vader scheidt zijn twee zonen en laat zijn broer één van hen opvoeden terwijl hij de andere opvoedt. De vader is streng en regeert zijn zoon met ijzeren vuist; de andere zoon, die door zijn oom wordt opgevoed, krijgt een veel toegeeflijker opvoeding. Deze komedie onderzoekt de beste manier om je kinderen op te voeden: is het een goed idee om streng te zijn, of om een kind zijn eigen fouten te laten maken?

Plautus, De pot met goud. Als Terence een vakman in de komedie was, wiens voornaamste deugden kunstzinnigheid en geleerdheid zijn, dan is Plautus het ruwe komische genie dat de structuur en discipline van Terence mist, maar dat meer dan goed maakt in energie en verve. Deze komedie, oorspronkelijk getiteld Aulularia, van een van de eerste komische dramaturgen van het oude Rome, draait om een vrek die zijn rijkdom – belichaamd door een pot met goud – bewaakt, soms in een paranoïde mate. Hoewel het einde van dit stuk niet bewaard is gebleven, wordt het vaak beschouwd als Plautus’ beste prestatie.

Seneca, Thyestes. Verrassend genoeg schreef de Romeinse tragicus die de grootste invloed zou uitoefenen op het moderne Engelse drama, vanaf Shakespeare, zijn stukken niet om op het toneel te worden opgevoerd, maar om te worden gelezen. Hij was een van de grootste pleitbezorgers van de stoïcijnse filosofie in de Romeinse wereld (samen met Marcus Aurelius), maar zijn toneelstukken – zoals dit stuk, over een man die uiteindelijk zijn twee zonen in taarten te eten krijgt – vormden mede de inspiratiebron voor de Elizabethaanse wraakdrama’s die beroemd werden door Thomas Kyd, William Shakespeare en anderen.

Afbeelding (boven): Oedipus en de Sfinx van Thebe (auteur: Carole Raddato), Wikimedia Commons. Afbeelding (onder): Portret van Aristophanes (kunstenaar onbekend), Wikimedia Commons.