‘Dan’: What Follows It and Why
Sommige mensen denken dat ze beter zijn dan jij omdat ze “beter dan ik” zeggen in plaats van “beter dan mij.”
Dat zijn ze natuurlijk niet. Zij behoren tot het selecte groepje grammatica-liefhebbers dat denkt dat dan alleen een voegwoord kan zijn. Jij daarentegen erkent dat het ook een voorzetsel kan zijn.
Goede keuze.
Dat klopt: of je nu “beter dan ik”, “groter dan ik” of “vervelender dan zij” zegt, heeft te maken met grammaticale categorieën waar we doorgaans alleen naar kijken als een leraar ons dat vraagt. Natuurlijk vertrouwen we in feite op deze categorieën voor al onze op taal gebaseerde communicatie, of we dat nu bewust doen of niet.
Dan is al een voegwoord sinds vóór de 12e eeuw. Een voegwoord, zoals u zich zult herinneren (geen oordeel als u dat niet doet), is een woord dat andere woorden of groepen woorden samenvoegt. In het bijzonder was en is dan een ondergeschikt voegwoord. Dat betekent dat het een bijzin inleidt, wat een bijzin is (ook wel een groep woorden met zowel een onderwerp als een gezegde) die op zichzelf geen eenvoudige zin vormt. Als onderschikkend voegwoord verbindt than een bijzin met een hoofdzin, dat is een bijzin die op zichzelf wel een eenvoudige zin kan vormen. Hier is een voorbeeld van wat het onderschikkende voegwoord dan doet:
De kat is vastbeslotener dan ik om door de kakofonie heen te slapen.
“De kat is vastberadener” is een hoofdzin omdat het een onderwerp en een werkwoord bevat, en het kan functioneren als een op zichzelf staande zin; “dan ik ben om door de kakofonie heen te slapen” is een bijzin omdat het een onderwerp en een werkwoord bevat, maar het kan niet functioneren als een op zichzelf staande zin.
We kunnen ons voorbeeld wijzigen in iets veel eenvoudigers dat nog steeds laat zien dan als een onderschikkend voegwoord:
De kat is vastberadener dan ik.
De hoofdzin is ongewijzigd, maar de bijzin is het veel beknoptere “dan ik ben.”
En we kunnen het ook nog verder aanpassen:
De kat is vastberadener dan ik.
Wederom is de hoofdzin ongewijzigd, maar de bijzin is tot bijna niets gekrompen: het is dan ik, met het werkwoord ben wel begrepen, maar niet expliciet aanwezig.
Nu wordt het vreemd. Het enige wat we hoeven te doen is die ik te veranderen in mij en -voilà- het woord dan is een voorzetsel geworden:
De kat is vastberadener dan ik.
Er is niet langer sprake van een onzichtbaar maar begrepen werkwoord; in plaats daarvan is er een grammaticaal zeer eenvoudige vergelijking.
Telkens als je ziet dan gevolgd door mij of een van de andere voornaamwoorden die op het werkwoord zien zouden volgen (zoals hen, hem, haar – dit zijn voornaamwoorden die fungeren als het lijdend voorwerp van het werkwoord), functioneert het als een voorzetsel. Dit gebruik bestaat al sinds ten minste het midden van de 16e eeuw, maar twee eeuwen nadat de Engelse sprekers het voorzetsel than gebruikten, begonnen die 18e-eeuwse grammatici zich over de kwestie uit te spreken, en de invloedrijkste van hen – Bishop Lowth – zei dat than een voegwoord en alleen een voegwoord was.
Als than alleen een voegwoord is, dan moet elk voornaamwoord dat erop volgt het soort voornaamwoord zijn waarmee zinnen (en bijzinnen) gewoonlijk beginnen – dat wil zeggen, het moet functioneren als het onderwerp in de bijzin die het introduceert: Ik, hij, zij, zij. En dit is in feite wat wordt voorgeschreven door degenen die u willen vertellen om uw taal beter te gebruiken: “groter dan ik”, “trager dan zij”, “ouder dan hij”, “vervelender dan zij” zijn, zo wordt ons verteld, superieur aan “groter dan ik”, “trager dan zij”, “ouder dan hij”, “vervelender dan zij”.
Maar er is nog een vreemde wending: dezelfde grammatici die willen dat than alleen wordt gevolgd door voornaamwoorden als ik, hij, zij, en zij beweerden ook dat het voornaamwoord wie – en niet wie – moet volgen op than. “Maar wie zit in het andere team!!!” zeg je. Waarop wij zeggen: “Toch?”
Wie wordt (zij het zelden) gebruikt als het lijdend voorwerp van het werkwoord, zoals in “Ik wist niet zeker aan wie ik het moest vragen.” Net als de andere voorzetsels van het werkwoord kan het ook worden gebruikt als voorzetsel, en dat is waar je het tegenwoordig het vaakst tegenkomt: “Ik wist niet zeker voor wie het cadeau bestemd was.” Iemand die het voor onze arme would-be cadeau-gever opheldert, zou antwoorden met een objectief voornaamwoord: “Het is voor hen,” niet “Het is voor zij.” Tegenwoordig klinkt dat zo stoffig dat het bijna archaïsch is, maar voor die 18e eeuwse grammatici was het een van de meest gebruikte voornaamwoorden. En de goede oude bisschop Lowth geloofde dat wie en niet wie moest volgen op dan. Zijn verklaring – namelijk dat wie alleen verwijst naar het antecedent en niet naar een begrepen werkwoord of voorzetsel – is niet erg steekhoudend. Wij vermoeden dat de echte reden waarom hij “dan wie” wilde, is dat John Milton, literaire sensatie die leefde in de vorige eeuw, het gebruikte in Paradise Lost. Lowth citeert de tekst:
Wat toen Beelzebub waarnam, dan wie,
Satan uitgezonderd, niemand hoger zat, met ernstig
Aspect rees hij op, en in zijn rijzen leek
een zuil van staat…
Een andere 18e eeuwse grammaticus mompelde, kunnen we alleen maar aannemen, in zichzelf. William Ward identificeerde than als zowel voegwoord als voorzetsel in zijn tekst, slechts drie jaar na Lowth’s bewering dat het alleen een voegwoord is. En Ward heeft gelijk: than is zowel een voegwoord als een voorzetsel, en de stamboom van het voorzetsel is onberispelijk: het werd als zodanig gebruikt door mensen als Shakespeare, Swift, Johnson en Boswell, en Milton met zijn “than whom”. Bekwame schrijvers uit recentere eeuwen hebben het ook als voorzetsel gebruikt.
Wat dit betekent voor u, onze volhardende lezer, is dat u than ook als zodanig kunt gebruiken. Ga nu, met onze zegen. En van degenen die kritiek hebben op uw gebruik van dan wensen wij alleen dit: dat u zich beter mag bewijzen in het rechtvaardigen van uw voornaamwoordgebruik dan zij. Of, dan zij, want beide zijn in feite helemaal prima.
Een laatste tip: als je de regel wilt volgen die door een 18e-eeuwse pietlut is ingesteld omdat zijn mening over than al eeuwenlang zonder echte rechtvaardiging wordt herhaald, stel je dan een werkwoord voor dat volgt op het voornaamwoord dat je achter than wilt zetten. Het is niet “vervelender dan zij (zijn)”; het is “vervelender dan zij (zijn)”. Graag gedaan.
