Epicurus

Epicurus wordt beschouwd als een belangrijk figuur in de geschiedenis van zowel de wetenschap als de filosofie. Hij betoogde dat we geloof alleen moeten relateren aan empirisch bewijs en logica, en hij verkondigde de wetenschappelijke visie van het atomisme, volgens welke alle feiten in de macroscopische wereld worden veroorzaakt door de configuratie van atomen of ondeelbare elementen in de microscopische wereld. In de ethiek is hij beroemd geworden door de theorie van het hedonisme, dat stelt dat genot de enige intrinsieke waarde is. Maar zoals we zullen zien, is zijn opvatting van genot verre van het stereotiepe. Voor Epicurus is het aangenaamste leven een leven waarin we ons onthouden van onnodige verlangens en een innerlijke rust (ataraxia) bereiken door tevreden te zijn met eenvoudige dingen, en door het plezier van een filosofisch gesprek met vrienden te verkiezen boven het najagen van lichamelijke genoegens zoals eten, drinken en seks

Epicurus – Een beetje achtergrond

Stelt u zich eens een weelderige tuin voor vol vers fruit en verse groenten. Geklede figuren lopen heen en weer over de paden en houden af en toe halt om met elkaar te praten over wetenschap, filosofie en kunst. In een hoek speelt een minstreel harmonieuze akkoorden op zijn lier. In een andere hoek wordt gediscussieerd over de vrije wil: de leraar legt uit dat er geen reden is om de goden te vrezen en dat de mens de volledige vrijheid heeft om zijn eigen weg in het leven te kiezen en geluk te vinden in het hier en nu. Een koele wind waait terwijl men de Middellandse zeelucht inademt te midden van de schoonheid van de natuur en de gemeenschap van vrienden en familie. Als u zich dit alles hebt voorgesteld, dan hebt u zich Epicurus’ “Tuin der Lusten” voorgesteld, een plaats waar hij en zijn leerlingen samenkwamen in een streven naar een zo aangenaam mogelijk leven in deze wereld.

Epicurus bracht het grootste deel van zijn vroege leven door op het eiland Samos, een Atheense nederzetting voor het Egeïsche schiereiland. Hij studeerde in Athene en nadat hij de filosofieën van Plato, Aristoteles en Democritus had verwerkt, keerde hij daar uiteindelijk naar terug om zijn eigen school te stichten, De Tuin, die veel aanhangers trok. Epicurus wordt beschouwd als een belangrijke figuur in de geschiedenis van zowel de wetenschap als de filosofie. Hij betoogde dat we geloof alleen moeten relateren aan empirisch bewijs en logica, en hij verkondigde de wetenschappelijke opvatting van het atomisme, volgens welke alle feiten in de macroscopische wereld worden veroorzaakt door de configuratie van atomen of ondeelbare elementen in de microscopische wereld. In de ethiek is hij beroemd geworden door de theorie van het hedonisme, dat stelt dat genot de enige intrinsieke waarde is. Maar zoals we zullen zien, is zijn opvatting van genot verre van het stereotiepe. Voor Epicurus is het aangenaamste leven een leven waarin we ons onthouden van onnodige verlangens en een innerlijke rust (ataraxia) bereiken door tevreden te zijn met eenvoudige dingen, en door het plezier van een filosofisch gesprek met vrienden te verkiezen boven het najagen van lichamelijke genoegens als eten, drinken en seks.

Trouw aan zijn filosofie, beweerde Epicurus de laatste dagen van zijn leven in genot door te brengen, ondanks alle lichamelijke pijn die hij had. Zoals hij schrijft in zijn Brief aan Idomeneus:

Ik heb deze brief aan jou geschreven op een voor mij gelukkige dag, die tevens de laatste dag van mijn leven is. Want ik ben overvallen door een pijnlijk onvermogen om te urineren, en ook door dysenterie, zo hevig dat er niets aan het geweld van mijn lijden kan worden toegevoegd. Maar de opgewektheid van mijn geest, die voortkomt uit de herinnering aan al mijn filosofische overpeinzingen, biedt tegenwicht aan al deze kwalen. En ik smeek u voor de kinderen van Metrodorus te zorgen, op een wijze die de toewijding waardig is die de jongeman aan mij en aan de filosofie heeft getoond.

Hier zien we een van Epicurus’ technieken om zelfs in de meest ellendige situatie gelukkig te worden: in plaats van stil te staan bij de pijn, denk je terug aan een van die momenten in het verleden waarop je het meest gelukkig was. Door voldoende training van de geest, zul je in staat zijn om zo’n levendige verbeelding te bereiken dat je deze ervaringen en dat geluk kunt herbeleven. Dit idee wordt goed geïllustreerd door Victor Frankl</, de Weense psychiater die vier jaar in verschillende concentratiekampen, waaronder Auschwitz, heeft geleden. Frankl schrijft dat een van de weinige dingen die hem een gevoel van geluk konden geven, het oproepen van een beeld van zijn geliefde vrouw was, en het voeren van een denkbeeldig gesprek met haar. Zoals hij schrijft: “Mijn geest klampte zich vast aan het beeld van mijn vrouw, en stelde het zich voor met een griezelige scherpte. Ik hoorde haar mij antwoorden, zag haar glimlach, haar openhartige en bemoedigende blik. Echt of niet, haar blik was toen helderder dan de zon die begon op te komen.” (Frankl 1984, p. 57).

Epicurus – Geluk is Plezier

Weliswaar zijn we de meeste verhandelingen van Epicurus over ethiek en geluk kwijtgeraakt, maar zijn basisideeën worden heel duidelijk uiteengezet in zijn terecht beroemde Brief aan Menoeceus. Hij begint met een bewering die bekend is van Plato en Aristoteles: dat we allemaal naar geluk verlangen als een doel op zich, en dat alle andere dingen worden verlangd als een middel om geluk te produceren. Maar wat is geluk? Epicurus geeft een eenvoudige definitie, beïnvloed door Aristippus, een leerling van Socrates en stichter van de Cyrenese filosofieschool:

“Genot is ons eerste en verwante goed. Het is het uitgangspunt van elke keuze en van elke afkeer, en we keren er altijd naar terug, omdat we het gevoel tot regel maken om elk goed ding te beoordelen.”

Epicurus beweert vervolgens dat er twee zelfopgelegde overtuigingen zijn die ons leven het meest ongelukkig of vol pijn maken. Ten eerste, het geloof dat we door de goden gestraft zullen worden voor onze slechte daden, en ten tweede, dat de dood iets is om bang voor te zijn. Beide overtuigingen veroorzaken angst en bezorgdheid, en zijn volkomen onnodig omdat zij op fictie berusten. Hoewel de goden inderdaad bestaan, houden zij zich, omdat zij volmaakt en eeuwig zijn, niet rechtstreeks bezig met menselijke aangelegenheden. Als zodanig behoeven wij geen straf van hen te vrezen, noch behoeven wij tijd te besteden aan moeizame daden van vrome aanbidding. Wat de dood betreft, wijst hij erop dat er, wanneer er een einde komt aan de ervaring van het bestaan, geen gevoel van pijn meer zal zijn. Als zodanig is de angst voor de dood volkomen ongegrond. Hij klinkt inderdaad merkwaardig als een Zen-meester als hij schrijft: “De dood is betekenisloos voor de levenden omdat zij leven, en betekenisloos voor de doden… omdat zij dood zijn.”

Epicurus maakt een belangrijk onderscheid tussen noodzakelijke en onnodige verlangens. Noodzakelijke verlangens zijn die verlangens die noodzakelijk zijn om geluk te produceren, zoals het verlangen om van lichamelijke pijn af te komen, of het verlangen naar een staat van innerlijke rust. Hij schrijft dat “het doel van al onze handelingen is vrij te zijn van pijn en angst, en als dit eenmaal is bereikt, is de storm van de ziel bedwongen”. Alleen wanneer wij pijn hebben, voelen wij de behoefte om genot te zoeken, een behoefte die onvermijdelijk alleen maar meer pijn veroorzaakt. Om van deze pijn-plezier-pijn cyclus af te komen, moeten we een mentaliteit cultiveren waarin geen pijn bestaat. Het doel is dus niet het positieve nastreven van genot, zoals het voor Aristippus was. Het doel is veeleer het bereiken van een neutrale toestand die het best omschreven kan worden als “gemoedsrust” of zelfs “leegte”, om een boeddhistische uitdrukking te gebruiken. Het Griekse woord dat Epicurus voor deze toestand gebruikt is ataraxia, wat letterlijk “vrijheid van zorgen” betekent.

icurus merkt verder op dat we wijsheid nodig hebben om te zien welke genoegens werkelijk plezierig zijn, en welke pijnen nodig zijn om plezier te produceren. Sommige genoegens leiden tot grotere pijn, zoals het nuttigen van grote hoeveelheden alcohol, en dus zal de wijze persoon ze mijden. Aan de andere kant kunnen bepaalde pijnen, zoals droefheid, leiden tot waardering voor het leven of mededogen, wat zeer plezierige toestanden zijn. We moeten ons dus niet ontdoen van alle negatieve emoties, maar alleen van die emoties die tot onnodige pijnen leiden. Dit is overigens ook een van de belangrijkste conclusies die positief psycholoog Ed Diener schetst in zijn laatste onderzoek naar de empirische basis van geluk.

Epicurus – Afkeren van het externe

Een andere belangrijke conclusie van recent onderzoek naar geluk betreft de beperkte rol die externe omstandigheden spelen bij het gelukkig maken. Men heeft ontdekt dat inkomen, huwelijk, mooi uiterlijk, zelfs het winnen van de loterij slechts een kleine invloed hebben op iemands blijvend geluk. Epicurus loopt hierop vooruit met zijn bewering dat het grootste geheim van geluk is om zo onafhankelijk mogelijk te zijn van uiterlijke dingen. Tevreden zijn met de eenvoudige dingen in het leven zorgt ervoor dat je nooit teleurgesteld zult worden. Als je je voorraad legt in onnodige genoegens zoals kostbare luxe en voedsel, zul je 1) ontdaan zijn als je deze dingen verliest, 2) angstig zijn om ze te verkrijgen, en 3) voortdurend worden voortgedreven in de richting van grotere luxe en dus grotere angst en teleurstelling.

In overeenstemming met dit sentiment veroordeelt Epicurus het “grove hedonisme” dat de nadruk legt op lichamelijk genot, en beweert in plaats daarvan dat het filosofische streven naar wijsheid met goede vrienden het grootste genot is;

“Als we dus zeggen dat genot het doel is, bedoelen we niet het genot van de verkwistende of het genot van de zinnelijkheid, zoals dat uit onwetendheid, vooroordeel of opzettelijk verkeerde voorstelling van zaken wordt opgevat. Onder genot verstaan wij de afwezigheid van pijn in het lichaam en moeite in de ziel. Het is niet een ononderbroken opeenvolging van drinkgelagen en van feestelijkheden, niet de seksuele lust, niet het genot van vis en andere lekkernijen van een luxueuze tafel, die een aangenaam leven voortbrengt. Het is veeleer nuchter redeneren, het zoeken naar de gronden van keuze en vermijding, en het uitbannen van die overtuigingen die leiden tot het tumult van de ziel.”

Gebaseerd op deze opvatting van geluk, is het de filosoof die het gelukkigst is van alle mensen, want hij verkiest de stabiele genoegens van kennis boven de tijdelijke en vluchtige genoegens van het lichaam. Epicurus besluit zijn brief met de opmerking dat als iemand deze voorschriften in praktijk brengt, hij een “god onder de mensen” zal worden, omdat hij een onsterfelijke staat zal hebben bereikt, zelfs terwijl hij in een sterfelijk lichaam verkeert. Zoals hij schrijft:

“Oefen je dag en nacht in deze voorschriften, zowel alleen als met iemand die gelijkgestemd is; dan zul je nooit, noch bij het waken, noch in je dromen gestoord worden, maar leven als een god onder de mensen. Want de mens verliest alle schijn van sterfelijkheid door te leven temidden van onsterfelijke zegeningen.”

Let op de nadruk die Epicurus legt op het in praktijk brengen van de leefregels “met iemand die gelijkgezind is.” In navolging van Aristoteles ziet Epicurus de onmisbare waarde van vriendschap als een cruciale motivator voor iemands eigen ware geluk. Het probleem is dat andere mensen ons geluk meestal in de weg staan, doordat zij valse concurrentie creëren voor onnodige genoegens. De oplossing hiervoor is om jezelf uit de gewone maatschappij te verwijderen en een speciale commune te creëren waar je alleen omgaat met gelijkgestemde mensen die wijsheid nastreven. Met deze visie heeft Epicurus ongetwijfeld vele utopische denkers beïnvloed, van More tot Marx, die hun hoop op geluk vestigen op een volledige verandering in de sociale verhoudingen die het weefsel vormen van wie wij als mensen zijn.

Conclusie

Epicurus beweert het volgende over menselijk geluk:

• Geluk is Genot; alle dingen moeten worden gedaan omwille van de prettige gevoelens die ermee gepaard gaan
• Foute overtuigingen veroorzaken onnodige pijn; onder andere dat de goden ons zullen straffen en dat de dood iets is om te vrezen
• Er zijn noodzakelijke en onnodige verlangens. Noodzakelijke verlangens, zoals het verlangen vrij te zijn van lichamelijke pijn, helpen bij het voortbrengen van geluk, terwijl onnodige verlangens, zoals het verlangen naar een grotere auto of een luxueuzere maaltijd, meestal ongelukkigheid voortbrengen
• Het doel is niet het positief nastreven van genot, maar eerder de afwezigheid van pijn, een neutrale toestand die hij “ataraxia” noemt, dat is vrijheid van alle zorgen, vaak eenvoudig vertaald als “innerlijke kalmte.”
• Deze staat van ataraxie kan worden bereikt door filosofische contemplatie in plaats van door het najagen van botte lichamelijke genoegens
• Gelukkig zijn is geen privé-aangelegenheid: het kan gemakkelijker bereikt worden in een samenleving waar gelijkgestemde individuen samenkomen om elkaar te inspireren in het nastreven van geluk

Bibliografie

“Brief aan Menoeceus,”http://epicurus.net/en/menoeceus.html

“Brief aan Idomeneus,” http://epicurus.net/en/idomeneus.html

“Brief aan Herodotus,” http://epicurus.net/en/herodotus.html