Thomas Hobbes (1588-1679)

Thomas Hobbes werd geboren in Malmsbury, Engeland, in 1588. Zoals hij in zijn autobiografie opmerkte, was hij “geboren als een tweelingoor” omdat zijn moeder te vroeg beviel uit angst dat de Spaanse Armada op het punt stond Engeland aan te vallen. Hoewel het thema van angst en zijn overweldigende kracht in zijn latere werk zou terugkeren, waren Hobbes’ vroege jaren grotendeels vrij van angst. Hij werd opgeleid in de beste scholen van Engeland onder de voogdij en bescherming van enkele van de meest prominente edelen en intellectuelen.

Hobbes leefde door een tumultueuze periode in de Engelse geschiedenis, en zijn meest productieve jaren als filosoof vielen samen met een tijd van politieke onrust en burgeroorlog. In het begin van de jaren 1640, toen het duidelijk werd dat het Parlement zich tegen koning Charles I zou keren, vluchtte Hobbes naar Frankrijk. Als toegewijd monarchist vreesde Hobbes vervolging als hij in een door parlementariërs bestuurd Engeland zou blijven. Hij bleef elf jaar in Frankrijk, waarin hij veel van zijn belangrijkste werk schreef. Hobbes’ beroemdste werk, Leviathan, werd gepubliceerd in 1651, twee jaar nadat Charles I was terechtgesteld door de bestuurders van het Long Parliament, de leiders van de eerste niet-monarchiale regering in de Engelse geschiedenis. Hoewel Leviathan hem een nieuwe bekendheid bezorgde, was Hobbes’ politieke filosofie ten tijde van de publicatie al goed bekend in parlementaire kringen, waar hij over het algemeen werd verguisd.

Tijdens zijn hele professionele leven werd Hobbes vaker bespot dan gevierd door zijn tijdgenoten. In Engeland werden zijn werken herhaaldelijk verboden, en het “anti-Hobbisme” bereikte in 1666 zo’n hoogtepunt dat zijn boeken werden verbrand in zijn alma mater, Oxford. Vanwege zijn materialistische filosofie en zijn verzet tegen de gevestigde kerk werd Hobbes vaak bestempeld als atheïst, hoewel hij nooit beweerde atheïst te zijn.

Hobbes was een hoogst individueel denker. Hij probeerde door zijn geschriften invloed uit te oefenen op de politieke conflicten van zijn tijd, maar hij slaagde erin zich zelfs te vervreemden van degenen die misschien geneigd waren hem bij te staan. Tijdens de burgeroorlog koos hij ervoor zijn retoriek ten gunste van de absolutistische monarchie niet af te zwakken, zoals veel andere royalisten wel deden. Op een moment dat iedereen aan de kant van de koning zijn steun aan de Kerk van Engeland verkondigde, bazuinde hij zijn afkeer van de clerus. Door deze indiscreties werd Hobbes verbannen uit het hof van koning Charles, terwijl hij misschien wel de meest prominente royalistische intellectueel van die tijd was. Hij onderscheidde zich ook van zijn koningsgezinden door te beweren dat het recht van de koning om te regeren niet voortkwam uit een goddelijk recht, toegekend door God, maar uit een sociaal contract, toegekend door het volk. Dit iconoclastische standpunt heeft ertoe geleid dat velen Hobbes beschouwen als een van de eerste “liberale” politieke denkers in Europa – ondanks de minachting die liberale filosofen voor zijn ideeën hadden, vanwege Hobbes’ autoritaire opvattingen.

Hobbes’ politieke filosofie was geworteld in zijn fundamentele overtuiging dat de hele filosofie op de schop moest. Hobbes geloofde dat de traditionele filosofie nooit in staat was geweest om onweerlegbare conclusies te bereiken of universele waarheid te verzekeren en dat dit falen niet alleen de oorzaak was van filosofische controverse maar ook van burgerlijke onenigheid en zelfs burgeroorlog. Hobbes stelde zich ten doel een filosofisch systeem te scheppen dat een veilige en overeengekomen basis verschafte voor alle kennis in het universum. Deze totaliserende filosofie, die Hobbes gedurende vele jaren ontwikkelde, was gebaseerd op de materialistische zienswijze dat alle verschijnselen in het universum herleidbaar zijn tot de fysische eigenschappen van materie en beweging. Hobbes verwierp echter de observatie van de natuur en de experimentele methode als legitieme grondslagen voor filosofische kennis. In dit opzicht verschilde hij van zijn bijna-tijdgenoot Francis Bacon, die ook een totale hervorming van de filosofie voorstelde, maar dan gebaseerd op de experimentele methode. In plaats daarvan stelde Hobbes een zuiver deductieve filosofie voor die haar bevindingen baseert op eerder vastgestelde, universeel overeengekomen “eerste beginselen”. Hobbes streefde ernaar een filosofie te creëren die in staat was om absoluut alles te verklaren wat er in het universum gebeurde, en hij produceerde origineel werk dat vrijwel elke academische discipline doorkliefde. Hij was verwikkeld in langdurige intellectuele vetes (die hij vaak verloor) met zulke uiteenlopende figuren als de wiskundige John Wallis, de filosoof René Descartes en de wetenschapper Robert Boyle.

Hobbes wordt vandaag de dag vooral herinnerd als een politiek theoreticus, en hij is enorm invloedrijk geweest in de politieke theorie. De meest duurzame componenten van zijn filosofie zijn zijn beoordeling van de rol die macht en angst spelen in menselijke relaties en zijn boeiende portret van de mens in de staat van de natuur. Politieke en ethische filosofen van allerlei pluimage hebben met zijn theorieën te maken gehad.

Hobbes bleef tot op hoge leeftijd een ongelooflijk productief schrijver, niet afgeschrikt door de wijdverbreide oppositie tegen zijn werk. Hij werd negenentachtig jaar in een tijd waarin de gemiddelde levensverwachting niet veel hoger was dan veertig. In zijn tachtigste levensjaar produceerde Hobbes nieuwe Engelse vertalingen van zowel de Ilias als de Odyssee en schreef hij een autobiografie in het Latijn. Ondanks de controverse die hij veroorzaakte, was hij aan het eind van zijn leven een instituut in Engeland. Hoe afschuwelijk of aantrekkelijk zijn opvattingen ook mogen zijn voor lezers, zijn briljant geformuleerde theorieën worden gelezen door mensen over het hele politieke spectrum. Hobbes’ ideeën kunnen worden omarmd of verworpen, maar ze worden nooit genegeerd.