Veilig omgaan met cytotoxische geneesmiddelen op de werkplek

Cytotoxische geneesmiddelen worden zowel in de gezondheidszorg als in de samenleving op grote schaal gebruikt bij de behandeling van kanker en andere ziekten.

Deze pagina geeft informatie aan werkgevers en werknemers over de beroepsrisico’s van cytotoxische geneesmiddelen en de voorzorgsmaatregelen die moeten worden genomen bij het werken met deze geneesmiddelen. Het is niet gericht tot de fabrikanten van cytotoxische geneesmiddelen.

Cytotoxische geneesmiddelen (soms ook wel antineoplastica genoemd) beschrijven een groep geneesmiddelen die chemische stoffen bevatten die giftig zijn voor cellen, waardoor hun replicatie of groei wordt verhinderd, en die dus worden gebruikt om kanker te behandelen. Zij kunnen ook worden gebruikt voor de behandeling van een aantal andere aandoeningen, zoals reumatoïde artritis en multiple sclerose. Wanneer zij eenmaal in het lichaam zijn, is hun werking over het algemeen niet goed gericht en kunnen zij bijwerkingen hebben, zowel voor de patiënten zelf als voor anderen die eraan worden blootgesteld.

Zij worden gebruikt in diverse settings, waaronder ziekenhuizen, gespecialiseerde oncologie-eenheden, hospices, verzorgingshuizen, liefdadigheidsorganisaties en tehuizen. Ze kunnen ook worden gebruikt in veterinaire klinieken.

Wat is het risico?

De toxiciteit van cytotoxische geneesmiddelen houdt in dat zij aanzienlijke risico’s kunnen inhouden voor degenen die ermee omgaan. Beroepsmatige blootstelling kan optreden wanneer de controlemaatregelen ontoereikend zijn. Blootstelling kan plaatsvinden door huidcontact, huidabsorptie, inademing van aërosolen en medicijndeeltjes, inslikken en prikaccidenten als gevolg van de volgende activiteiten:

voorbereiding van geneesmiddelen
toediening van geneesmiddelen
hanteren van patiëntenafval
transport en afvalverwijdering, of
opruimen van gemorste stoffen.

Inadequate controlemaatregelen kunnen leiden tot;

Buikpijn, haaruitval, neuszweren, braken en leverschade
Contactdermatitis en lokale allergische reacties.
Voetverlies bij zwangere vrouwen en misvormingen bij kinderen van zwangere vrouwen
Afwijkingen van het normale aantal bloedcellen
Normale celvorming en mutagene activiteit of mutatievorming

Wie loopt risico?

Iedereen die werkt met patiënten (of dieren) die cytotoxische geneesmiddelen toegediend krijgen, loopt risico op blootstelling. Hieronder vallen dus apothekers, apotheektechnici, medisch en verplegend personeel, laboratoriumpersoneel en anderen. Dierenartsen lopen evenzeer risico wanneer zij cytotoxica bij dieren gebruiken. Passende controlemaatregelen moeten worden genomen om hen allen te beschermen.

Wat u moet doen

Cytotoxische geneesmiddelen zijn gevaarlijke stoffen, zoals gedefinieerd door de Control of Substances Hazardous to Health Regulations 2002 (COSHH).

Op grond van de COSHH moeten werkgevers de risico’s van het werken met cytotoxische geneesmiddelen beoordelen voor werknemers en anderen die met dit soort werk te maken krijgen, en passende voorzorgsmaatregelen nemen om hen te beschermen.

Meer specifieke informatie is te vinden in de COSHH Approved Code of Practice (ACOP). U moet:

de gevaren identificeren – welke cytotoxische geneesmiddelen worden gehanteerd en wat zijn hun mogelijke nadelige gevolgen voor de gezondheid?
Beslissen wie schade kan ondervinden en hoe – welke werknemers en anderen kunnen worden blootgesteld aan cytotoxische geneesmiddelen en hoe kan dit gebeuren? Bijvoorbeeld door oppervlaktebesmetting van medicijnflacons, of lekkage van medicijnen tijdens bereiding en toediening. Besteed aandacht aan groepen werknemers die een bijzonder risico lopen, bijvoorbeeld jonge werknemers, stagiaires en jonge en aanstaande moeders. Zwangere werkneemsters lopen een bijzonder risico, aangezien sommige geneesmiddelen schadelijk kunnen zijn voor het ongeboren kind. Denk ook aan anderen die indirect kunnen worden blootgesteld, zoals schoonmakers, aannemers en onderhoudsmedewerkers;
Evalueer het risico – beoordeel hoe waarschijnlijk het is dat cytotoxische geneesmiddelen een slechte gezondheid kunnen veroorzaken en beslis of de bestaande voorzorgsmaatregelen afdoende zijn of dat er meer moet worden gedaan. Blootstelling via alle routes moet worden voorkomen of adequaat worden beheerst. Factoren waarmee rekening moet worden gehouden zijn onder meer:
- de frequentie en omvang van het contact met cytotoxische geneesmiddelen;
- informatie uit verslagen van incidenten (inclusief bijna-ongelukken);
- de effectiviteit van controlemaatregelen;

Leg uw bevindingen vast – noteer de significante bevindingen van de risicobeoordeling en houd een schriftelijk verslag bij voor toekomstige referentie. Als u minder dan vijf werknemers hebt, hoeft u niets op te schrijven;

Herzie uw risicobeoordeling – om vast te stellen of er belangrijke wijzigingen zijn en herzie de beoordeling indien nodig. Het is een goede praktijk om de beoordeling periodiek te herzien, om er zeker van te zijn dat de voorzorgsmaatregelen nog steeds geschikt zijn.

Werknemers hebben een wettelijke plicht om te zorgen voor hun eigen gezondheid en veiligheid en die van anderen die door hun handelingen worden beïnvloed. Zij moeten volledig en op de juiste wijze gebruik maken van de controlemaatregelen die door de werkgever zijn getroffen. Bovendien moeten zij met hun werkgever samenwerken, zodat deze kan voldoen aan alle wettelijke verplichtingen die op hem rusten.

Beperking van de blootstelling

Maatregelen ter beheersing van de blootstelling moeten in de onderstaande volgorde worden toegepast:

gebruik volledig gesloten systemen waar dat redelijkerwijs mogelijk is;
beheers de blootstelling aan de bron, bijvoorbeeld door gebruik te maken van passende afzuigsystemen en passende organisatorische maatregelen;
verstrek persoonlijke beschermingsmiddelen wanneer met andere maatregelen alleen geen afdoende beheersing kan worden bereikt.

De hierboven beschreven brede maatregelen omvatten meer specifieke beheersingsmaatregelen, zoals:

de hoeveelheden gebruikte geneesmiddelen, het aantal werknemers dat mogelijk wordt blootgesteld en de duur van hun blootstelling tot een minimum beperken;
zorgen voor veilige hantering, opslag en vervoer van cytotoxische geneesmiddelen en afvalmateriaal dat deze geneesmiddelen bevat of ermee besmet is;
gebruik maken van goede hygiënepraktijken en zorgen voor geschikte welzijnsfaciliteiten, bijvoorbeeld een verbod op eten, drinken en roken in ruimten waar met cytotoxische geneesmiddelen wordt gewerkt en het aanbieden van wasfaciliteiten;
personeel dat met cytotoxische geneesmiddelen omgaat of besmet afval behandelt, opleiden over de risico’s en de te nemen voorzorgsmaatregelen.

Persoonlijke beschermingsmiddelen

Persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM’s) moeten worden verstrekt en gebruikt wanneer de risico’s niet afdoende op andere manieren kunnen worden beheerst. PBM’s moeten worden gekozen op basis van uw risicobeoordeling. Het is belangrijk dat de persoonlijke beschermingsmiddelen voldoende bescherming bieden voor het beoogde gebruik. Werknemers moeten worden opgeleid in het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen en ze moeten goed worden onderhouden en opgeslagen.

Blootstelling op de werkplek controleren

Monitoring omvat elke periodieke test of meting die de doeltreffendheid van de controles helpt bevestigen. Volgens COSHH is monitoring noodzakelijk wanneer:

een verslechtering van de controlemaatregelen zou kunnen leiden tot een ernstig gezondheidseffect;
metingen nodig zijn om ervoor te zorgen dat een grenswaarde voor beroepsmatige blootstelling of een interne werknorm niet wordt overschreden;
een verandering optreedt in de omstandigheden die van invloed zijn op de blootstelling van werknemers, wat zou kunnen betekenen dat er niet langer sprake is van adequate controle.

In overeenstemming met de COSHH ACOP is monitoring normaal gesproken noodzakelijk wanneer er sprake is van mogelijke blootstelling aan carcinogene verbindingen. HSE-publicatie, Biologische monitoring op de werkplek: A guide to its practical application to chemical exposure, geeft nadere informatie.

Arbeidsgezondheidsdiensten

Waar nodig kan een beroep worden gedaan op een bedrijfsgezondheidsdienst om u te helpen risico’s vast te stellen, advies te krijgen over geschikte voorzorgsmaatregelen en controlemaatregelen, en diensten te verlenen zoals;

programma’s voor gezondheidstoezicht;
feedback en advies aan werkgevers naar aanleiding van de beoordeling van de gezondheid van werknemers, bijvoorbeeld vóór indiensttreding, na ziekteverzuim, of revalidatie en terugkeer naar het werk en
voorlichting en opleiding van werknemers over de gezondheidsaspecten van hun werk

Omgaan met morsen en besmetting

Er moeten duidelijke procedures zijn voor het omgaan met morsen of besmetting van mensen of werkoppervlakken, die bekend moeten zijn bij het personeel dat met cytotoxische stoffen of besmet afval omgaat. Er moeten te allen tijde maatregelen worden genomen om morsen te voorkomen of in te dammen.

Afvalverwijdering

Er moeten procedures zijn voor de veilige verwijdering van afval. Al het betrokken personeel dient met deze procedures bekend te zijn. Excrementen van behandelde patiënten kunnen onveranderde cytotoxische geneesmiddelen of actieve metabolieten bevatten.

Informatie, instructie en opleiding

Werknemers die met cytotoxische geneesmiddelen omgaan, moeten geschikte en voldoende informatie, instructie en opleiding krijgen, die relevant zijn voor hun werk. Werknemers moeten bewust worden gemaakt van de risico’s van het werken met cytotoxische middelen en de noodzakelijke voorzorgsmaatregelen.

Melden van incidenten

Onder de Reporting of Injuries, Diseases and Dangerous Occurrences Regulations 2013 (RIDDOR) wordt het per ongeluk vrijkomen van een stof die een ernstige verwonding of schade aan de gezondheid kan veroorzaken, geclassificeerd als een gevaarlijk voorval en moet dit worden gemeld. Een kleine hoeveelheid van een cytotoxisch geneesmiddel die goed is ingedamd en gemakkelijk kan worden verwijderd, hoeft echter niet te worden gemeld. Het morsen van een grote hoeveelheid, waaraan mensen hadden kunnen worden blootgesteld, moet wel worden gemeld.

Verdere informatie

De zesde editie van de COSHH Approved Code of Practice and guidance biedt praktische adviezen om de naleving te vergemakkelijken
Susan Goodin Safe Handling of Oral Chemotherapeutic Agents in Clinical Practice: Aanbevelingen: Van een internationaal panel van apothekers. Journal of Oncology Practice januari 2011
Christopher R Friese Structuren en processen van zorg in ambulante oncologie settings en verpleegkundige gerapporteerde blootstelling aan chemotherapie BMJ Quality and Safety augustus 2011