Każdy wie o Karolu Marksie, ale co z Fryderykiem Engelsem?

Zakładanie tła Marksowi jest trudne, zwłaszcza gdy w 2018 roku przypada 200. rocznica jego urodzin i ogromna liczba globalnych wydarzeń skupia się na wielkim człowieku. Jest to jego zwyczajowa pozycja „lidera orkiestry”, z jego przyjacielem na całe życie, stałym dobroczyńcą i czasami współautorem Engelsem w jego zwyczajowej roli drugich skrzypiec. Ale szybko zbliża się kolejna dwusetna rocznica: urodzin Engelsa w 1820 roku. Najlepiej być uprzedzonym i uzbrojonym.

Engels stał się ostatnio czymś w rodzaju postaci i kondundrum, mocno na fali nagrodzonej przez Francisa Wheena „humanizującej” biografii Marksa. Zwłaszcza popularna ostatnio biografia Tristama Hunta, The Frock-coated Communist, przedstawia barwne życie syna fabrykanta, który stał się komunistycznym agitatorem, a jednocześnie szanowanym biznesmenem z Manchesteru, który jeździł na polowania z Cheshire Hunt.

A Engels został ostatnio zbeletryzowany w niezwykłej powieści Pani Engels autorstwa Gavina Macrae. „Pani Lizzie”, partnerka i gosposia Engelsa, opowiada jego późniejsze życie i czasy w pierwszej osobie. Po śmierci swojej siostry Mary w 1863 roku zajęła podobne miejsce w uczuciach i sprawach domowych Engelsa, a ich podobnie niezamężny związek – pozostający w takim stanie aż do ślubu z nią na łożu śmierci w 1878 roku – daje czytelnikom irlandzkie spojrzenie na mężczyznę z klasy robotniczej.

Wspierając finansowo Marksa i jego rodzinę przez wiele lat, a nawet okazjonalnie wypełniając jego kontrakty na płatne dziennikarstwo i pisanie, Engels doszedł do głosu po śmierci Marksa w 1883 roku. Engels przeżył go o 12 lat i odniósł sukces z pośmiertnego partnerstwa. Publikował nowe wydania dzieł mistrza, wprowadzane przez niego samego, towarzysza broni na całe życie. A od lat 70. XIX w. pisał także samodzielne prace, idąc – jak sam mówił – w ślady mistrza, ale zyskując znacznie szersze grono czytelników.

Marksizm jako ideologia polityczna pochodzi od Engelsa, ale większość zawartych w nim idei została zaczerpnięta bezpośrednio z jego wersji Marksa.

Engels przed Marksem

Engels-człowiek zastąpił ostatnio Engelsa-marksistę, ale w niedawnym odrodzeniu Engelsa chodzi o coś więcej. Już we wczesnym okresie życia Engels był radykałem z zapałem wyklinającym mieszczan z rodzinnego miasta bliźniaczego (Elberfeld i Barmen, obecnie Wuppertal w Niemczech) za ich wyraźnie wyzyskujące i silnie zanieczyszczające środowisko przemysłowe przedsiębiorstwa przędzalnicze i tkackie. W wieku 18 lat napisał triumfalnie do szkolnego kolegi, że jego anonimowa publikacja w lokalnej gazecie naprawdę wzburzyła szacowne klasy.

Młody Engels był już radykałem. Sympatyzował z modną walką o niepodległość Grecji od Turków i popierał uwolnienie niemieckiego społeczeństwa i kultury od niekonstytucyjnych, półśredniowiecznych monarchii i książąt, które odżyły po klęsce Napoleona. Był też zwolennikiem szokująco egalitarnych reform także w dziedzinie stosunków rodzinnych i seksualnych. Jego kariera krytyka literackiego rozpoczęła się po zakończeniu edukacji (w wieku 16 lat), a on sam działał pod pseudonimami, ukrywając zaniedbania w codziennej pracy w oddziale rodzinnej firmy w Manchesterze, gdzie rodzice wysłali go do pracy w wieku 22 lat.

Pracując u Ermena & Engelsa na przędzalniach bawełny w Salford, wśród „szatańskich młynów”, Engels zetknął się z czartyzmem, ruchem na rzecz rozszerzenia prawa wyborczego na większą liczbę mężczyzn niż bardzo wybrana garstka. Szybko został korespondentem „The New Moral World” i „The Northern Star”, biegle posługując się żarliwą angielszczyzną. Do późnego lata 1844 roku, kiedy po raz drugi spotkał się z Marksem (za pierwszym razem Marks potraktował go lekceważąco), Engels opublikował blisko 50 artykułów w dwóch językach, o wiele więcej niż Marks.

Dni chwały w Manchesterze

Tutaj natrafiamy na ostatnie dzieło Engelsa, które było niezależne od jego związku z Marksem, The Condition of the Working Class in England, pełnowymiarowe, niemieckojęzyczne studium opublikowane w 1845 roku, kiedy Engels miał 25 lat. Był on wówczas, co zrozumiałe, zadowolony ze swojego osiągnięcia i z radością opublikował je ponownie w 1887 roku, w 40-lecie walki klasowej. Od tamtego czasu książka ukazała się w wielu przekładach, a obecnie jest klasykiem zarówno w Oxford University Press, jak i Penguin Books.

Engels pracował na podstawie współczesnych źródeł, głównie raportów parlamentarnych i dochodzeń, które szczegółowo opisywały ubóstwo i nędzę pracy w fabrykach. Ale – wyprzedzając swoje czasy – zapuścił się w obskurne czeluści tylnych ścian i pozbawionych powietrza piwnic, w których tłoczyli się pozbawieni grosza przy duszy niewolnicy. Dostęp do tych scen ułatwiła mu Mary, jego pierwsza partnerka-siostra Burnsa. Jako naoczny świadek, twórca miejskiej geografii, rysujący szczegółowe mapy i diagramy, aby uczynić swoje teksty żywymi i przekonującymi, był w ścisłej czołówce.

I tak Engels stawia dziś przed nami więcej pytań, niż możemy natychmiast odpowiedzieć, biorąc pod uwagę miliardy ludzi żyjących w slumsach na całym świecie, których Mike Davis i inni geografowie miejscy, radykalni architekci i działacze globalnej kampanii sfotografowali dla nas i wyczerpująco przeanalizowali. Ruch Occupy przejął przestrzeń publiczną, by zwrócić uwagę na współczesne warunki i inne aspekty globalnego kapitalizmu, które dokładnie odpowiadają opisom Engelsa. Jest to więc z pewnością moment, w którym należy wydobyć z cienia Engelsa.