Skuteczna opieka paliatywna: Co się z tym wiąże?

Ważne jest, by onkolodzy, którzy zapewniają kompleksową opiekę nad chorymi na nowotwory, znali zasady podstawowej opieki paliatywnej i podejścia do opieki paliatywnej opartego na interdyscyplinarnym zespole. Opieka paliatywna jest subspecjalnością medyczną, która zapewnia specjalistyczną opiekę osobom z poważnymi chorobami, skupiając się przede wszystkim na łagodzeniu objawów, leczeniu bólu i łagodzeniu cierpienia psychospołecznego, niezależnie od rozpoznania i rokowania. W idealnym przypadku opieka paliatywna jest sprawowana przez zespół lekarzy, pielęgniarek, pracowników socjalnych, psychologów i kapelanów. Istotą opieki paliatywnej jest dogłębne zajęcie się cierpieniem fizycznym, emocjonalnym i duchowym, jakiego może doświadczać chory. Opieka paliatywna jest kluczowym elementem opieki onkologicznej i zalecamy włączenie jej do planu opieki nad chorym z zaawansowaną chorobą nowotworową. Wykazano, że wczesne włączenie opieki paliatywnej zapewnia lepsze wyniki leczenia chorych z zaawansowaną chorobą nowotworową. W tym artykule omówiono sposoby współpracy zespołów opieki paliatywnej i onkologicznej w celu zapewnienia wysokiej jakości opieki chorym i ich rodzinom, a także przedstawiono praktyczne wskazówki dla onkologów, którzy chcą rozpocząć podstawową opiekę paliatywną nad swoimi chorymi. Przed skierowaniem chorego do wyspecjalizowanego interdyscyplinarnego zespołu opieki paliatywnej onkolodzy mogą rozpocząć dyskusję na temat planowania dalszej opieki, zapewnić podstawowe uśmierzanie bólu i innych objawów oraz wykorzystać narzędzia oceny. Jeśli wyspecjalizowany zespół opieki paliatywnej nie jest dostępny, onkolog często zajmuje się dodatkowymi aspektami opieki paliatywnej, korzystając z pomocy działów pracy socjalnej i innych zasobów w społeczności [

Co to jest opieka paliatywna lub wspierająca?

Opieka paliatywna to podspecjalność medyczna, która zapewnia opiekę osobom z poważnymi chorobami; jej głównym celem jest łagodzenie objawów, leczenie bólu i uwolnienie od stresu, niezależnie od rozpoznania i rokowania. American Society of Clinical Oncology (ASCO), European Society for Medical Oncology i National Comprehensive Cancer Network popierają włączenie opieki paliatywnej i wspierającej do praktyki onkologicznej. Wczesne włączenie opieki paliatywnej w momencie rozpoznania zaawansowanej choroby nowotworowej poprawia opiekę nad chorym [

W idealnych warunkach opieka paliatywna jest zapewniana przez interdyscyplinarny zespół, w skład którego powinni wchodzić: lekarz, pielęgniarka, pracownik socjalny i kapelan. Zespoły opieki paliatywnej często obejmują lub ściśle współpracują z innymi specjalistami, takimi jak terapeuci fizyczni i zajęciowi, psychologowie, dietetycy, akupunkturzyści, muzykoterapeuci i masażyści. Opieka paliatywna to holistyczne, zespołowe podejście do opieki nad chorym, uwzględniające potrzeby fizyczne, emocjonalne, praktyczne i duchowe chorego i jego opiekunów. Onkolodzy często uważają, że są w stanie zapewnić opiekę paliatywną swoim pacjentom. Rzeczywiście, może im się udać opanowanie objawów medycznych, jednak prawdziwa opieka paliatywna dotyczy czegoś więcej niż tylko cierpienia fizycznego, ponieważ jest świadczona przez interdyscyplinarny zespół, który skupia się na różnych aspektach opieki i jakości życia chorych [

Wytyczne ASCO z 2017 roku zalecają, by każdy chory z zaawansowaną chorobą nowotworową – hospitalizowany lub ambulatoryjny – otrzymał dedykowane usługi opieki paliatywnej, najlepiej na wcześniejszym etapie choroby, równolegle z aktywnym leczeniem i w ciągu pierwszych 8 tygodni od rozpoznania. Objawy nowotworu i efekty uboczne leczenia wymagają dodatkowego postępowania. Opiekę paliatywną można sprawować na każdym etapie choroby i jest ona odpowiednia dla chorych w każdym wieku, z nowotworem lub innymi zaawansowanymi chorobami nienowotworowymi. Opieka paliatywna może być zapewniana wraz z agresywnym leczeniem; chorzy mogą otrzymywać chemioterapię, radioterapię lub przechodzić zabiegi chirurgiczne, otrzymując jednocześnie opiekę paliatywną. W rzeczywistości badania wykazały, że wcześniejsze rozpoczęcie opieki paliatywnej zapewnia lepszą jakość życia i może wydłużyć czas przeżycia. Zespoły opieki paliatywnej koncentrują się na budowaniu relacji z chorym i jego rodziną przez długi czas, zajmując się objawami, potrzebami emocjonalnymi i możliwościami funkcjonalnymi. Zespół opieki paliatywnej edukuje chorego i jego rodzinę na temat choroby i rokowania oraz wyjaśnia cele opieki [

W przeglądzie Cochrane przeanalizowano 7 badań dotyczących wczesnych interwencji opieki paliatywnej w porównaniu ze standardową opieką onkologiczną, w których porównywano jakość życia związaną ze zdrowiem, depresję, leczenie objawów i przeżycie. Spośród tych siedmiu badań pięć było prospektywnymi randomizowanymi badaniami kontrolowanymi, a pozostałe dwa były badaniami z randomizacją grupową. W randomizowanym badaniu kontrolowanym przeprowadzonym przez Temela i wsp. wykazano, że wczesna integracja opieki paliatywnej ze standardową opieką onkologiczną u chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca spowodowała wydłużenie czasu przeżycia o około 2 miesiące oraz istotną klinicznie poprawę jakości życia i nastroju. Otis-Green i wsp. badali chorych we wszystkich stadiach niedrobnokomórkowego raka płuca i stwierdzili, że poprawa jakości życia była większa u chorych we wczesnych i późnych stadiach choroby. W badaniu ENABLE III przeprowadzonym przez Bakitas i wsp. badano interwencję wyspecjalizowanych pielęgniarek w warunkach ambulatoryjnych w mieszanej populacji chorych na raka i stwierdzono, że interwencja ta doprowadziła do edukacji pacjentów i wzmocnienia ich pozycji. Wykazano jednak również, że badanie populacji chorych trwało tylko 3 miesiące, a opóźnienie interwencji w zakresie opieki paliatywnej spowodowało nieistotną poprawę wyników w zakresie jakości życia i nasilenia objawów. Maltoni i wsp. przeprowadzili prospektywne randomizowane badanie z udziałem chorych z przerzutowym lub miejscowo zaawansowanym nieoperacyjnym rakiem trzustki. W badaniu tym, dotyczącym wpływu wczesnej opieki paliatywnej jako dodatku do standardowej opieki nad chorym, wykazano mniejsze nasilenie objawów w grupie objętej wczesną opieką paliatywną po 3 miesiącach oraz wyższą jakość życia. Badania te dostarczają umiarkowanych dowodów na poprawę przeżywalności dzięki wczesnej interwencji w warunkach ambulatoryjnej opieki paliatywnej, a także na poprawę w zakresie planowania opieki, korzystania z opieki zdrowotnej, planowego wypisu i zmniejszenia liczby wizyt na pogotowiu oraz lepszego wykorzystania hospicjum [

Czym różni się opieka paliatywna od opieki hospicyjnej?

Powszechnym nieporozumieniem jest przekonanie, że opieka paliatywna jest taka sama jak opieka hospicyjna. Chociaż obie te usługi są świadczone w sposób interdyscyplinarny i dotyczą dobrostanu fizycznego, emocjonalnego i duchowego, istnieją między nimi istotne różnice. Opieka paliatywna jest świadczona w każdym momencie choroby przewlekłej, a jej celem jest zapewnienie komfortu, jakości życia i wsparcia chorym i ich rodzinom. Celem opieki hospicyjnej jest również łagodzenie objawów, ale kluczową różnicą jest rokowanie pacjenta i cele opieki. Opieka hospicyjna zapewnia komfort bez zamiaru leczenia, gdy nie ma już dostępnych metod leczenia lub gdy pacjent zdecydował się nie podejmować agresywnego leczenia, ponieważ efekty uboczne przeważają nad korzyściami.

Kwalifikacja do opieki hospicyjnej wymaga zaświadczenia od dwóch lekarzy, że pacjentowi pozostało mniej niż 6 miesięcy życia, jeśli choroba postępowałaby w sposób naturalny. W przeciwieństwie do tego, opieka paliatywna może być rozpoczęta w dowolnym momencie i na każdym etapie choroby, terminalnym lub nie, według uznania lekarza i pacjenta.

Usługi hospicyjne mogą być opłacane przez Medicare, Medicaid lub prywatne ubezpieczenie. Objęte usługi obejmują leki związane z diagnozą, która doprowadziła do objęcia opieką hospicyjną, a także sprzęt medyczny; całodobowy dostęp telefoniczny do opieki; wizyty pielęgniarskie, lekarskie, kapelana i pracowników socjalnych w domu; oraz wsparcie w żałobie po śmierci pacjenta. Opieka hospicyjna jest zwykle świadczona w domu lub w takich placówkach, jak domy opieki i domy spokojnej starości, ale może być również świadczona w szpitalach [

Co opieka paliatywna może zapewnić twoim chorym?

Skuteczne zespoły opieki paliatywnej uzupełniają opiekę onkologiczną. Zespoły opieki paliatywnej są w stanie poświęcić więcej czasu chorym i ich rodzinom, by zapewnić kompleksową ocenę stanu wyjściowego i oceny kontrolne, które obejmują ocenę jakości życia, a także sfery fizycznej, psychologicznej, duchowej i społecznej. Mogą oni również pomóc w ujawnieniu rokowania. Takie podejście zespołowe zapewnia, że pacjenci doświadczają płynnego przejścia ze szpitala do innych usług, takich jak opieka domowa lub dom opieki.

Opieka paliatywna zmniejsza cierpienie i niepokój wśród pacjentów i rodzin na każdym etapie choroby. Może być szczególnie korzystna dla pacjentów, którzy mają:

– Liczne choroby współistniejące.

– Nawracające infekcje.

– Nie gojące się rany lub konieczność ich pielęgnacji.

– Historię powtarzających się hospitalizacji.

– Wysoki poziom cierpienia i niepokoju psychospołecznego, emocjonalnego lub duchowego.

– Potrzeba koordynacji opieki [

Dodatkowe korzyści wynikające z opieki paliatywnej wymieniono w tabeli 1.

Jak onkolodzy mogą zapewnić opiekę paliatywną podczas swoich wizyt?

Mimo wzrostu liczby lekarzy specjalizujących się w opiece paliatywnej, ich liczba nadal nie odpowiada aktualnemu zapotrzebowaniu chorych. W badaniu z 2011 roku wykazano, że w Stanach Zjednoczonych na każde 141 nowo zdiagnozowanych chorych na raka przypadał 1 onkolog, ale tylko 1 lekarz medycyny paliatywnej przypadał na każde 1200 osób żyjących z poważną lub zagrażającą życiu chorobą. Dlatego tak ważne jest, by wszyscy pracownicy służby zdrowia byli szkoleni w zakresie podstawowych umiejętności opieki paliatywnej, ponieważ nie jest możliwe, by wszyscy chorzy na nowotwory byli pod opieką zespołów opieki paliatywnej [

Ocena i radzenie sobie z objawami fizycznymi, które są wynikiem rozpoznania nowotworu lub skutkiem ubocznym leczenia, pomaga poprawić jakość życia chorego. Dodatkowe usługi i umiejętności w zakresie opieki paliatywnej, które mogą być świadczone przez zespół onkologiczny, wymieniono w tabeli 2 [

Wspólne zasady opieki paliatywnej, które mogą być stosowane przez onkologów, obejmują poprawę oceny objawów i postępowania w przypadku ich wystąpienia, z wykorzystaniem celów pacjenta i rodziny, a także opiekę skoncentrowaną na problemie jako zasadę przewodnią; poprawę zrozumienia rokowania i przekazywanie informacji o rokowaniu ze współczuciem i empatią; oraz uznanie, że elementy duchowe, psychospołeczne i kulturowe odgrywają istotną rolę w powodowaniu cierpienia u chorych z poważnymi chorobami.

Jak skutecznie komunikować się z chorymi

Oprócz leczenia objawów ważnym celem opieki paliatywnej jest pomoc chorym w planowaniu dalszej opieki. Komunikacja jest podstawą opieki paliatywnej, a dobre umiejętności komunikacyjne nigdzie nie są tak ważne, jak w rozmowach o wytycznych postępowania i celach opieki [

Badania wykazały, że chorzy na przewlekłą chorobę chcą rozmawiać o swoich wyborach i celach opieki, a także prowadzić szczere dyskusje na temat rokowania w przebiegu choroby. Pacjenci zazwyczaj wolą, aby rozmowy na temat dyrektyw dalszego postępowania i celów opieki były inicjowane przez ich onkologów i lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej. Zaangażowanie lekarza podstawowej opieki zdrowotnej jest niezbędne, ponieważ nikt nie jest lepiej przygotowany do omawiania celów, pragnień i wyników jakości życia pacjenta niż lekarz, który zna go najlepiej i ma zaufanie pacjenta i jego rodziny.

Najlepiej jest najpierw ocenić gotowość pacjenta i jego rodziny do rozmowy i zbadać ich zrozumienie choroby i jej prawdopodobnego przebiegu, a także możliwości leczenia. Metoda komunikacji „pytaj, mów, pytaj” jest dobrze udokumentowana i nadaje się do każdego rodzaju komunikacji. Strategia ta pozwala na uzyskanie od pacjenta zrozumienia jego sytuacji i umożliwia klinicyście ocenę jego zasobu wiedzy, poziomu wykształcenia, stanu emocjonalnego i błędnych przekonań. Pomocne jest przekazywanie informacji w sposób jasny, zwięzły i łatwy do zrozumienia, ujawniając je w małych dawkach, aby pomóc pacjentowi w ich przetworzeniu. Ważne jest również, aby pytać pacjenta o zrozumienie informacji i w razie potrzeby prosić go o powtórzenie tego, co zostało powiedziane. Pacjenci często reagują pozytywnie, jeśli lekarz zapyta, co jest dla nich ważne, oraz zbada ich wartości i cele.

Urządzenie mnemotechniczne SPIKES jest powszechnie stosowanym sposobem przekazywania złych wiadomości i komunikowania się z pacjentami i ich rodzinami. SPIKES zapewnia stopniowe podejście do trudnych dyskusji; każda litera reprezentuje fazę w sekwencji dyskusji. Kluczowe elementy podejścia SPIKES obejmują nacisk na okazywanie empatii oraz uznawanie i walidację obaw i uczuć pacjenta i jego rodziny.

SPIKES Framework for Delivering Bad News

S: Setting. Zaproś wszystkich odpowiednich uczestników na spotkanie rodzinne w prywatnym, cichym otoczeniu. Usiądź na poziomie oczu.
P: Percepcja. Zapytaj pacjenta i rodzinę o ich rozumienie sytuacji medycznej. Pomocne są pytania otwarte (np. „Co do tej pory powiedziano Ci o Twoim stanie zdrowia?”)
I: Zaproszenie lub informacja. Jak dużo informacji chce uzyskać pacjent? Pytanie „ostrzegawcze” jest pomocne przed przekazaniem wiadomości (np. „Czy mogę zapoznać się z Pana/Pani stanem zdrowia, w tym rokowaniami?”)
K: Wiedza. Informuj pacjenta w prosty, nieskomplikowany sposób i powtarzaj wszelkie informacje, aby sprawdzić, czy je rozumie. Ważne jest podanie szacunkowego rokowania, jeśli pacjent sobie tego życzy (np. „Nie zdziwiłbym się, gdyby w ciągu najbliższych 6 miesięcy znacznie pogorszył się stan Pana/Pani zdrowia”). Podawaj informacje w małych dawkach i rób przerwy, aby pacjent mógł je przetworzyć. Zaproponuj sprawdzenie, czego można się spodziewać w miarę upływu czasu.
E: Empatia. Reaguj na emocje i zastanawiaj się nad nimi. Empatyczna reakcja obejmuje obserwowanie reakcji pacjenta (ton, zachowanie, wyraz twarzy), identyfikowanie emocji, łączenie się z ich przyczynami i werbalne potwierdzanie emocji. Unikaj przepraszania. Pacjenci często czują się wspierani przez stwierdzenia typu „chciałbym” (np. „Widzę, że jest pan zdenerwowany; chciałbym, żeby nie musiał pan tego dzisiaj słyszeć”).
S: Podsumuj lub opracuj strategię. Zaplanuj dalsze postępowanie, przeanalizuj kolejne kroki i ustal cele opieki (np.: „Gdyby czasu było mało, gdzie chciałbyś być i co chciałbyś robić?) Jeżeli pacjent powie, że wolałby być w domu, w otoczeniu swoich bliskich, należy wydać zalecenie, aby umożliwić mu naturalną śmierć (polecenia „nie reanimować” i „nie intubować”), a także omówić wszystkie działania, które można podjąć w przypadku wystąpienia u niego objawów wymagających interwencji.

Dodatkowo Gawande zidentyfikował pięć kluczowych pytań, które należy zadać pacjentowi, a które mogą pomóc w planowaniu opieki z wyprzedzeniem:

1. Jak rozumiesz to, gdzie jesteś i swoją chorobę?
2. Jakie są Twoje obawy i troski dotyczące przyszłości?
3. Jakie są Twoje cele i priorytety?
4. Co jesteś gotów poświęcić dla perspektywy dłuższego czasu? Jakie wyniki są dla Ciebie nie do przyjęcia?
5. Jak wygląda dobry dzień?

Te proste pytania pozwalają lekarzom zrozumieć, kim jest ich pacjent i zobaczyć go jako osobę. Wyjaśniają one cele pacjenta i to, na co pacjent liczy, jeśli zachoruje. Pozwala to również lekarzowi zalecić, co powinno (a czego nie powinno) być zrobione, aby wesprzeć filozofię leczenia pacjenta, biorąc pod uwagę jego diagnozę i rokowanie.

Ponadto, ważne jest, aby przekazać pacjentowi rokowanie, jeśli chce je poznać. Przed podjęciem jakiejkolwiek rozmowy, w której mogą zostać przekazane „złe wiadomości”, ważne jest, aby zapytać pacjenta, ile chciałby wiedzieć o swojej chorobie, a w szczególności o rokowaniu. Badania pokazują, że większość pacjentów i ich rodzin chce wiedzieć o swojej chorobie, w tym o objawach, które mogą wystąpić i przewidywanym czasie przeżycia. Chociaż większość lekarzy uważa, że pacjentom należy przekazać prawdę o rokowaniu, w praktyce często unikają oni takich rozmów. Szczerość w kwestii rokowania ułatwia dyskusję na temat zaleceń wyprzedzających, które mogą umożliwić choremu uniknięcie potencjalnie szkodliwych i niewłaściwych metod leczenia nowotworów pod koniec życia [

Kiedy należy zwrócić się do specjalisty opieki paliatywnej

Weissman i Meier skategoryzowali zestawy umiejętności w zakresie opieki paliatywnej, wyodrębniając trzy poziomy opieki paliatywnej: podstawowy, drugorzędowy i trzeciorzędowy. Podstawową opiekę paliatywną zdefiniowali jako podstawowe umiejętności i kompetencje wymagane od wszystkich lekarzy i innych pracowników służby zdrowia. Drugorzędowa opieka paliatywna jest świadczona przez specjalistów w formie konsultacji. W opiece trzeciego stopnia wykorzystuje się specjalistów, którzy zajmują się najbardziej skomplikowanymi przypadkami; specjaliści ci często zajmują się także badaniami i nauczaniem w zakresie opieki paliatywnej [

Przykłady sytuacji, w których zalecana jest konsultacja z zespołem opieki paliatywnej, to:

– Oporny ból i inne objawy [

– Złożona depresja, lęk, smutek i cierpienie egzystencjalne lub duchowe].

– Konflikty między rodziną i/lub zespołami opieki zdrowotnej dotyczące leczenia i celów opieki, a także trudności w radzeniu sobie z nimi [

– Pytania dotyczące domowej opieki paliatywnej lub programów hospicyjnych].

Co robić, gdy nie ma dostępnego zespołu opieki paliatywnej

Mimo że wiele dużych instytucji ma dostępny interdyscyplinarny zespół opieki paliatywnej, nadal istnieje znaczna liczba ośrodków, w których brakuje wsparcia wyspecjalizowanego zespołu. Nawet jeśli interdyscyplinarny zespół opieki paliatywnej jest niedostępny, podstawy opieki paliatywnej można zapewnić w różnych oddziałach, które są obecne w wielu szpitalach i ośrodkach ambulatoryjnych [

Chorych często kieruje się do pracowników socjalnych z powodu nieefektywnego radzenia sobie z chorobą, depresji lub niepokoju, które przeszkadzają w opiece medycznej. Pracownicy socjalni są często przeszkoleni w zakresie doradztwa w żałobie i mogą pracować z dorosłymi i dziećmi, ich rodzinami i społecznością, aby pomóc im poradzić sobie z wpływem tego, co się z nimi dzieje, powtarzając kluczowe informacje medyczne i zajmując się mitami lub błędnymi przekonaniami związanymi z leczeniem. Pracownicy socjalni i specjaliści ds. życia dzieci mogą być nieocenionym źródłem informacji dla rodzin na temat tego, jak najlepiej komunikować się z innymi na temat choroby pacjenta, a także jak komunikować się z zespołem medycznym.

Oprócz korzystania z usług działu pracy socjalnej, onkolog może rozważyć skierowanie pacjenta do duszpasterstwa, aby pomóc mu w jego duchowym i religijnym samopoczuciu. Nie jest niczym niezwykłym, że pacjenci kwestionują swoją wiarę w czasie kryzysu medycznego. Pacjenci często zmagają się z problemami egzystencjalnymi i kwestionują swoją tożsamość, obraz siebie i cel w życiu. Wykazano, że duchowość jest kluczowym czynnikiem w tym, jak ludzie rozumieją swoją chorobę i jak radzą sobie z cierpieniem. Konsultacja lub skierowanie do opieki duszpasterskiej jest często właściwe, może pomóc w radzeniu sobie z niepewnością i bezradnością, a także pozwala pacjentom przedstawić swoje wartości i cele zarówno zespołowi medycznemu, jak i rodzinie.

Jak już wcześniej wspomniano, sami onkolodzy mogą również pomóc w radzeniu sobie z powszechnie występującymi objawami i skutkami ubocznymi leczenia w populacji pacjentów z chorobą nowotworową. Amerykańska Akademia Medycyny Hospicyjnej i Paliatywnej (American Academy of Hospice and Palliative Medicine) udostępnia kilka materiałów, w tym dostęp online i materiały drukowane, na temat postępowania w przypadku wystąpienia objawów, psychospołecznych aspektów poważnej choroby, zasad postępowania w medycynie paliatywnej, a także sposobów podejścia do opieki nad chorym u kresu życia. Ponadto Center to Advance Palliative Care zapewnia narzędzia, szkolenia i wskaźniki, by stworzyć i utrzymać opiekę paliatywną we wszystkich placówkach opieki zdrowotnej. Organizacja ta udostępnia liczne zasoby, które mogą pomóc w tworzeniu programów opieki paliatywnej, zapewniając podstawy, jak wystawiać rachunki i kodować planowanie opieki i leczenie objawów”.

Lokalne placówki hospicyjne mogą również dostarczyć informacji na temat usług domowych, które mogą być dostępne dla chorych i ich opiekunów. Wiele społeczności posiada domowe agencje zdrowia, usługi pielęgniarskie i usługi pielęgnacji ran, które mogą być świadczone pacjentom. Komunikacja z lokalnymi ośrodkami i agencjami hospicyjnymi może pomóc w przeniesieniu pacjentów i pomóc im zrozumieć, co może zaoferować opieka hospicyjna. Kilka agencji hospicyjnych w całym kraju prowadzi domowe programy opieki paliatywnej, które można zaoferować chorym z zaawansowaną chorobą i które mogą pomóc w przeniesieniu chorego do hospicjum, gdy uzna się to za stosowne [

Wnioski

Opieka paliatywna powinna być zapewniona chorym z każdą poważną lub zaawansowaną chorobą, niezależnie od rokowania i leczenia. Badania wykazały, że opieka paliatywna poprawia nasilenie objawów, jakość życia, samopoczucie chorego i jego rodziny, a w niektórych sytuacjach także przeżywalność (np. w zaawansowanym raku płuc). Opieka paliatywna zmniejsza niepotrzebne korzystanie ze szpitali, zabiegów diagnostycznych i leczniczych oraz nieefektywnej intensywnej terapii.

Ujawnienie informacji finansowych:Autorzy nie mają istotnych interesów finansowych ani innych związków z producentem jakiegokolwiek produktu lub dostawcą jakiejkolwiek usługi wymienionej w tym artykule.

1. Rangachari D, Smith TJ. Integrating palliative care in oncology: the oncologist as a primary palliative care provider. Cancer J. 2013;19:373-8.

2. Smith TJ, Temin S, Alesi ER, et al. American Society of Clinical Oncology provisional clinical opinion: the integration of palliative care into standard oncology care. J Clin Oncol. 2012;30:880-7.

3. Schrijvers D, Cherny NI; ESMO Guidelines Working Group. ESMO Clinical Practice Guidelines on palliative care: advanced care planning (Wytyczne ESMO dotyczące praktyki klinicznej w zakresie opieki paliatywnej: planowanie zaawansowanej opieki). Ann Oncol. 2014;25(suppl 3):iii138-42.

4. Dans M, Smith T, Back A, et al. NCCN guidelines insights: palliative care. Wersja 2.2017. J Natl Compr Canc Netw. 2017;15:989-97.

5. Bakitas M, Lyons KD, Hegel MT, Ahles T. Oncologists' perspectives on concurrent palliative care in a National Cancer Institute-designated comprehensive cancer center. Palliat Support Care. 2013;11:415-23.

6. Ferrell BR, Temel J, Temin J, Smith T. Integration of palliative care into standard oncology care: American Society of Clinical Oncology Clinical Practice Guideline update. J Clin Oncol. 2017;35:96-112.

7. Salins N, Ramanjulu R, Patra L, et al. Integration of early specialist palliative care in cancer care and patient related outcomes: a critical review of evidence. Indian J Palliat Care. 2016;22:252-7.

8. Bickel K, McNiff K, Buss M, et al. Defining high-quality palliative care in oncology practice: an ASCO/AAHPM guidance statement. J Clin Oncol. 2016;12:828-38.

9. Haun MW, Estel S, Rücker G, et al. Early palliative care for adults with advanced cancer. Cochrane Database Syst Rev. 2017;6:CD011129.

10. Temel J, Joseph G, Muzikansky MA, et al. Early palliative care for patients with metastatic non-small cell lung cancer. N Engl J Med. 2010;363:733-42.

11. Otis-Green S, Sidhu RK, Del Ferraro C, Ferrell B. Integrating social work into palliative care for lung cancer patients and families: a multi-dimensional approach. J Psychosoc Oncol. 2014;32:431-46.

12. Bakitas MA, Tosteson TD, Li Z, et al. Early versus delayed initiation of concurrent palliative oncology care: patient outcomes in the ENABLE III randomized controlled trial. J Clin Oncol. 2015;33:1438-45.

13. Maltoni M, Scarpi E, Dall’Agata M, et al. Systematic versus on-demand early palliative care: a randomised clinical trial assessing quality of care and treatment aggressiveness near the end of life. Eur J Cancer. 2016;69:110-8.

14. Meier DE, Brawley OW. Opieka paliatywna a jakość życia. J Clin Oncol. 2011;29:2750-2.

15. Meier DE, Morrison RS. America’s care of serious illness: a state-by-state report card on access to palliative care in our nation’s hospitals. Center to Advance Palliative Care (Centrum Wspierania Opieki Paliatywnej). 2011. http://reportcard.capc.org/pdf/state-by-state- report-card.pdf. Dostęp 28 lutego 2018 r.

16. Palliative Care Principles Primary Care Physicians Should Know (Zasady opieki paliatywnej, które powinni znać lekarze podstawowej opieki zdrowotnej). AHC Media. https://www.ahcmedia.com/articles/64540-palliative-care-principles-primary-care-physicians-should-know.

17. Back AL, Arnold RM, Baile WF, et al. Approaching difficult communication tasks in oncology. CA Cancer J Clin. 2005;55:164-77.

18. Kaplan M. SPIKES: ramy dla przekazywania złych wiadomości pacjentom z chorobą nowotworową. Clin J Oncol Nurs. 2010;14:514-6.

19. Baile WF, Buckman R, Lenzi R, et al. SPIKES: a six step protocol for delivering bad news. Oncologist. 2000;5:302-11.

20. Campbell S. Atul Gawande’s 5 Questions to Ask at Life’s End. Next Avenue. http://www.nextavenue.org/atul-gawandes-5-questions-ask-lifes-end. Dostęp 28 lutego 2018 r.

21. Quill T, Robert A, Back A. Omawianie preferencji leczenia z pacjentami, którzy chcą wszystkiego. Ann Intern Med. 2009;151:345-9.

22. Anwar S, Case A. The art of prognostication in advanced cancer: missing the big picture. J Fam Med. 2016;3:1050.

23. Hancock K, Clayton JM, Parker SM, et al. Truth-telling in discussing prognosis in advanced life-limiting illnesses: a systematic review. Palliat Med. 2007;21:507-17.

24. Weeks JC, Cook EF, O’Day SJ, et al. Relationship between cancer patients' predictions of prognosis and their treatment preferences. JAMA. 1998;279:1709-14.

25. Weissman DE, Meier DE. Identifying patients in need of a palliative care assessment in the hospital setting: a consensus report from the Center to Advance Palliative Care. J Palliat Med. 2011;14:17-23.

26. Sieć Opieki Paliatywnej w Wisconsin. Szybkie fakty i koncepcje. https://www.mypcnow.org/fast-facts. Dostęp 28 lutego 2018 r.

27. American Academy of Hospice and Palliative Medicine (Amerykańska Akademia Medycyny Hospicyjnej i Paliatywnej). http://aahpm.org. Dostęp 28 lutego 2018 r.

28. Center to Advance Palliative Care. https://www.capc.org. Dostęp 28 lutego 2018 r.

29. Bakitas M, Lyons KD, Hegel MT, et al. Effects of a palliative care intervention on clinical outcomes in patients with advanced cancer: the Project ENABLE II randomized controlled trial. JAMA. 2009;302:741-9.

30. Morrison RS, Penrod JD, Cassel JB, et al. Cost savings associated with US hospital palliative care consultation programs. Arch Intern Med. 2008;168:1783-90.

31. Wright AA, Keating NL, Balboni TA, et al. Place of death: correlations with quality of life of patients with cancer and predictors of bereaved caregivers' mental health. J Clin Oncol. 2010;28:4457-64.