Zatrucie ołowiem a zdrowie

Ważne źródła skażenia środowiska obejmują górnictwo, wytapianie, działalność produkcyjną i recyklingową, a w niektórych krajach ciągłe stosowanie farb ołowiowych, benzyny ołowiowej i ołowiowego paliwa lotniczego. Ponad trzy czwarte światowego zużycia ołowiu przypada na produkcję akumulatorów kwasowo-ołowiowych do pojazdów mechanicznych. Ołów jest jednak stosowany również w wielu innych produktach, na przykład w pigmentach, farbach, lutach, szkle witrażowym, wyrobach ze szkła kryształowego, amunicji, szkle ceramicznym, biżuterii, zabawkach oraz w niektórych kosmetykach i tradycyjnych lekach. Woda pitna dostarczana przez rury ołowiane lub rury połączone lutem ołowianym może zawierać ołów. Znaczna część ołowiu w handlu światowym jest obecnie pozyskiwana z recyklingu.

Małe dzieci są szczególnie podatne na toksyczne działanie ołowiu i mogą cierpieć z powodu głębokich i trwałych negatywnych skutków zdrowotnych, szczególnie wpływających na rozwój mózgu i układu nerwowego. Ołów powoduje również długotrwałe szkody u dorosłych, w tym zwiększone ryzyko nadciśnienia i uszkodzenia nerek. Narażenie kobiet w ciąży na wysokie poziomy ołowiu może powodować poronienia, martwe urodzenia, przedwczesne porody i niską wagę urodzeniową.

Źródła i drogi narażenia

Ludzie mogą być narażeni na ołów poprzez źródła zawodowe i środowiskowe. Wynika to głównie z:

• wdychania cząsteczek ołowiu powstałych w wyniku spalania materiałów zawierających ołów, na przykład podczas wytapiania, recyklingu, usuwania farby ołowiowej i używania benzyny ołowiowej lub ołowiowego paliwa lotniczego; oraz
• spożywania skażonego ołowiem pyłu, wody (z ołowianych rur) i żywności (z pojemników szklanych lub lutowanych ołowiem).

Dodatkowym źródłem narażenia jest stosowanie niektórych rodzajów nieuregulowanych kosmetyków i leków. Wysokie poziomy ołowiu odnotowano na przykład w niektórych rodzajach kohla, jak również w niektórych tradycyjnych lekach stosowanych w krajach takich jak Indie, Meksyk i Wietnam. Konsumenci powinni zatem dbać o to, aby kupować i używać tylko produktów podlegających regulacjom prawnym.

Małe dzieci są szczególnie narażone na zatrucie ołowiem, ponieważ wchłaniają z danego źródła 4-5 razy więcej ołowiu niż dorośli. Co więcej, wrodzona ciekawość dzieci i ich właściwe dla wieku zachowania typu „ręka w usta” powodują, że chwytają one ustami i połykają przedmioty zawierające ołów lub pokryte ołowiem, takie jak skażona gleba lub pył i płatki z rozpadającej się farby zawierającej ołów. Ta droga narażenia jest zwiększona u dzieci z zaburzeniem psychologicznym zwanym pica (uporczywe i kompulsywne pragnienie jedzenia przedmiotów nie będących żywnością), które mogą na przykład skubać i zjadać ołowianą farbę ze ścian, futryn drzwi i mebli. Narażenie na ołów skażonej gleby i pyłu wynikające z recyklingu baterii i górnictwa spowodowało masowe zatrucie ołowiem i wiele zgonów małych dzieci w Nigerii, Senegalu i innych krajach.

Gdy ołów dostaje się do organizmu, jest rozprowadzany do narządów takich jak mózg, nerki, wątroba i kości. Organizm przechowuje ołów w zębach i kościach, gdzie gromadzi się on z czasem. Ołów magazynowany w kościach może być remobilizowany do krwi w czasie ciąży, narażając w ten sposób płód. Dzieci niedożywione są bardziej podatne na działanie ołowiu, ponieważ ich organizm wchłania go więcej, jeśli brakuje mu innych składników odżywczych, takich jak wapń czy żelazo. Dzieci najbardziej narażone na ryzyko to dzieci bardzo młode (w tym rozwijający się płód) oraz dzieci upośledzone ekonomicznie.

Wpływ zatrucia ołowiem na zdrowie dzieci

Narażenie na ołów może mieć poważne konsekwencje dla zdrowia dzieci. Przy wysokim poziomie narażenia, ołów atakuje mózg i centralny układ nerwowy, powodując śpiączkę, drgawki, a nawet śmierć. Dzieci, które przeżyją ciężkie zatrucie ołowiem mogą być opóźnione umysłowo i mieć zaburzenia zachowania. Obecnie wiadomo, że przy niższych poziomach narażenia, które nie powodują oczywistych objawów, ołów wywołuje spektrum uszkodzeń w wielu układach ciała. W szczególności ołów może wpływać na rozwój mózgu dzieci, powodując obniżenie ilorazu inteligencji (IQ), zmiany behawioralne, takie jak skrócenie czasu koncentracji uwagi i wzrost zachowań antyspołecznych oraz obniżenie poziomu wykształcenia. Narażenie na działanie ołowiu powoduje również anemię, nadciśnienie, upośledzenie nerek, immunotoksyczność i toksyczne działanie na narządy rozrodcze. Uważa się, że neurologiczne i behawioralne skutki działania ołowiu są nieodwracalne.

Nie istnieje znane „bezpieczne” stężenie ołowiu we krwi; nawet stężenie ołowiu we krwi tak niskie jak 5 µg/dl, może być związane z obniżoną inteligencją u dzieci, trudnościami behawioralnymi i problemami w nauce. Wraz ze wzrostem narażenia na działanie ołowiu zwiększa się również zakres i nasilenie objawów i skutków.

Ocieszające jest to, że udane wycofanie benzyny ołowiowej w większości krajów, wraz z innymi środkami kontroli ołowiu, spowodowało znaczny spadek stężenia ołowiu we krwi na poziomie populacji. Obecnie tylko w jednym kraju nadal używa się paliwa ołowiowego (1). Należy jednak zrobić więcej w zakresie wycofywania farb ołowiowych: jak dotąd tylko 37% krajów wprowadziło prawnie wiążące kontrole farb ołowiowych (2)

Obciążenie chorobami wynikającymi z narażenia na ołów

Instytut Metryki i Oceny Zdrowia (Institute for Health Metrics and Evaluation, IHME) oszacował, że w 2017 r. narażenie na ołów odpowiadało za 1,06 mln zgonów i 24,4 mln utraconych lat życia w zdrowiu (disability-adjusted life years, DALYs) na całym świecie z powodu długoterminowych skutków dla zdrowia. Największe obciążenie występowało w krajach o niskim i średnim dochodzie. IHME oszacowało również, że w 2016 r. narażenie na ołów odpowiadało za 63,2% globalnego obciążenia idiopatyczną rozwojową niepełnosprawnością intelektualną, 10,3% globalnego obciążenia nadciśnieniową chorobą serca, 5,6% globalnego obciążenia chorobą niedokrwienną serca i 6.2% globalnego obciążenia udarem (3).

Odpowiedź WHO

WHO zidentyfikowała ołów jako jedną z 10 substancji chemicznych stanowiących poważne zagrożenie dla zdrowia publicznego, wymagającą podjęcia działań przez państwa członkowskie w celu ochrony zdrowia pracowników, dzieci i kobiet w wieku rozrodczym.

WHO udostępniła na swojej stronie internetowej szereg informacji na temat ołowiu, w tym informacje dla decydentów, wytyczne techniczne i materiały rzecznicze.

WHO opracowuje obecnie wytyczne dotyczące zapobiegania i postępowania w przypadku zatrucia ołowiem, które dostarczą decydentom, organom zdrowia publicznego i pracownikom służby zdrowia opartych na dowodach wytycznych dotyczących środków, jakie mogą podjąć w celu ochrony zdrowia dzieci i dorosłych przed narażeniem na ołów.

Ponieważ farba ołowiowa jest stałym źródłem narażenia w wielu krajach, WHO połączyła się z Programem Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych w celu stworzenia Globalnego Sojuszu na rzecz Wyeliminowania Farby Ołowiowej. Jest to inicjatywa współpracy mająca na celu skupienie i katalizowanie wysiłków zmierzających do osiągnięcia międzynarodowych celów w zakresie zapobiegania narażeniu dzieci na ołów pochodzący z farb ołowiowych oraz minimalizacji narażenia zawodowego na takie farby. Jego szerokim celem jest promowanie stopniowego wycofywania z produkcji i sprzedaży farb zawierających ołów oraz ostateczne wyeliminowanie ryzyka, jakie takie farby stwarzają.

Global Alliance to Eliminate Lead Paint jest ważnym środkiem przyczyniającym się do realizacji paragrafu 57 „Planu wdrażania” Światowego Szczytu Zrównoważonego Rozwoju oraz rezolucji II/4B Strategicznego Podejścia do Międzynarodowego Zarządzania Chemikaliami (SAICM), które dotyczą wycofywania farb ołowiowych.

WHO jest również partnerem w projekcie finansowanym przez Global Environment Facility, który ma na celu wsparcie co najmniej 40 krajów w uchwaleniu prawnie wiążących kontroli farby ołowiowej. (4)

Wycofanie farby ołowiowej do 2020 r. jest jednym z działań priorytetowych dla rządów zawartych w mapie drogowej WHO mającej na celu zwiększenie zaangażowania sektora zdrowia w Strategiczne Podejście do Międzynarodowego Zarządzania Chemikaliami w kierunku celu 2020 i dalej. Ta mapa drogowa została zatwierdzona przez Siódme Światowe Zgromadzenie Zdrowia w decyzji WHA70(23).

Wyeliminowanie farby ołowiowej przyczyni się do osiągnięcia następujących Celów Zrównoważonego Rozwoju:

• 3.9: Do 2030 r. znacznie zmniejszyć liczbę zgonów i chorób spowodowanych niebezpiecznymi chemikaliami oraz zanieczyszczeniem powietrza, wody i gleby; oraz
• 12.4: Do 2020 r. osiągnąć przyjazne dla środowiska zarządzanie chemikaliami i wszystkimi odpadami w całym ich cyklu życia, zgodnie z uzgodnionymi ramami międzynarodowymi, oraz znacznie ograniczyć ich uwalnianie do powietrza, wody i gleby w celu zminimalizowania ich niekorzystnego wpływu na zdrowie ludzkie i środowisko.

(1) Leaded Petrol Phase-out globally (2019)
Nairobi: United Nations Environment Programme; 2019.
(2) Global Health Observatory: Przepisy i kontrole dotyczące farb ołowiowych.
Genewa: Światowa Organizacja Zdrowia; 2019
(3) Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME). GBD Compare.
Seattle, WA: IHME, University of Washington; 2017.
(4) SAICM GEF Project – Lead in Paint Component

.