Zrozumienie i wykorzystanie prognoz ludnościowych

Politycy rządowi i planiści na całym świecie wykorzystują prognozy ludnościowe do oceny przyszłego zapotrzebowania na żywność, wodę, energię i usługi oraz do przewidywania przyszłych cech demograficznych. Prognozy ludności mogą ostrzegać decydentów politycznych o głównych trendach, które mogą wpłynąć na rozwój gospodarczy i pomóc decydentom politycznym w tworzeniu polityk, które mogą być dostosowane do różnych scenariuszy projekcji.

Dokładność prognoz ludnościowych przyciąga więcej uwagi ze względu na obawy o możliwe długoterminowe skutki starzenia się, HIV/AIDS i innych trendów demograficznych. Badań Naukowych Narodowej Akademii Nauk USA (NAS) zwołała w 1998 r. panel ekspertów w celu zbadania założeń, dokładności i niepewności związanych z najczęściej stosowanymi prognozami ludności oraz w celu zalecenia sposobów poprawy tych prognoz. Po obszernym przeglądzie panel stwierdził w lipcu 2000 roku, że obecne prognozy ludności świata do roku 2050 są oparte na solidnych dowodach naukowych i dostarczają wiarygodnych prognoz trendów demograficznych dla świata. Panel ostrzegł jednak, że prognozy dla poszczególnych krajów, dla niektórych grup ludności lub dla dłuższych okresów w przyszłości są mniej pewne niż prognozy globalne i o krótszym zasięgu.

Użytkownicy prognoz ludności muszą rozumieć wiarygodność i ograniczenia serii prognoz. Świadomość tego, jak prognozy są przygotowywane i jakie są możliwe źródła niepewności w liczbach, może pomóc decydentom skuteczniej włączyć prognozy do procesu planowania.

Kto tworzy prognozy ludnościowe?

Większość rządów krajowych tworzy prognozy ludnościowe dla swoich krajów. Ponadto, kilka organizacji międzynarodowych przygotowuje prognozy ludności dla świata, regionów i poszczególnych krajów. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) oraz U.S. Census Bureau regularnie wydają poprawione prognozy globalne i krajowe. Prognozy ONZ są najszerzej stosowane na świecie. Wiele rządów krajowych, agencji międzynarodowych, mediów, naukowców i instytucji akademickich opiera się na prognozach ONZ. Bank Światowy i Międzynarodowy Instytut Analizy Systemów Stosowanych (IIASA) również przygotowują prognozy ludności dla świata, głównych regionów oraz (zwłaszcza Bank Światowy) dla poszczególnych krajów. Prognozy Banku Światowego są na ogół wykorzystywane do planowania i zarządzania projektami, podczas gdy prognozy IIASA służą przede wszystkim do oceny różnych założeń i metod projekcji. Każda z tych międzynarodowych organizacji stosuje nieco inną metodologię, przyjmuje odmienne założenia dotyczące przyszłych trendów demograficznych i wychodzi od nieco innych szacunków obecnej liczby ludności. Niemniej jednak, ich wyniki mieszczą się w stosunkowo niewielkim przedziale dla następnych 50 lat (patrz Rysunek 1).

Rysunek 1

World Population Projections to 2050 and 2100: The United Nations, World Bank, U.S. Census Bureau, and IIASA

*International Institute for Applied Systems Analysis.
Źródła: United Nations, Long-Range World Population Projections Based on the 1998 Revision (1999); U.S. Census Bureau, International Data Base, (www.census.gov/ipc/www, dostęp 10.07.2001); The World Bank, World Development Indicators 2001 CD-ROM; W. Lutz, W. Sanderson, and S. Scherbov, Nature (Aug. 2, 2001): 543-46; and unpublished data from IIASA.

How Are Populations Projected?

Populacja obszaru geograficznego rośnie lub maleje poprzez interakcję trzech czynników: płodności, śmiertelności i migracji. Aby przewidzieć wielkość populacji w przyszłości, demografowie przyjmują założenia dotyczące poziomu płodności i śmiertelności oraz tego, ilu ludzi wprowadzi się na dany obszar lub z niego wyjedzie przed tą datą. Wzrost lub spadek populacji netto w danym okresie jest dodawany do populacji „bazowej” (początkowej), aby przewidzieć przyszłą populację.

Wszystkie główne agencje międzynarodowe, które zajmują się prognozowaniem populacji, opierają swoje prognozy na bieżących szacunkach populacji i założeniach dotyczących tego, jak płodność, śmiertelność i migracja zmienią się w czasie. Najnowsze metodologie projekcji koncentrują się na określeniu niepewności projekcji – to znaczy, na opracowaniu szacunków prawdopodobieństwa, że przyszła wielkość populacji znajdzie się w pewnym przedziale. Demografowie próbują zmierzyć niepewność prognoz ludnościowych poprzez konsultacje z innymi ekspertami, analizę błędów w poprzednich prognozach oraz badanie trendów w płodności, śmiertelności i migracji.

Jak dokładne są prognozy?

Dokładność obecnych prognoz ludnościowych nie może być bezpośrednio oceniona, ale można zbadać sukces poprzednich globalnych i krajowych prognoz. Dwanaście razy od lat 50-tych, ONZ prognozowało liczbę ludności świata na rok 2000. Wszystkie te prognozy, z wyjątkiem jednej, różniły się o mniej niż 4 procent.

Prognozy dla poszczególnych krajów i grup wiekowych nie były jednak tak dokładne. Ogólnie rzecz biorąc, prognozy dotyczące przyszłej wielkości populacji są bardziej niepewne lub mniej dokładne:

Dla krajów mniej rozwiniętych niż dla krajów bardziej rozwiniętych, częściowo dlatego, że te pierwsze mają mniej wiarygodne dane na temat obecnej wielkości populacji oraz wskaźników urodzeń i zgonów;
Dla mniejszych krajów niż większych, częściowo dlatego, że analitycy poświęcają więcej uwagi większym krajom;
Dla młodszych i starszych grup wiekowych niż dla grup w średnim wieku, ponieważ błędne założenia dotyczące płodności i śmiertelności mają większy wpływ w starszym i młodszym wieku;
Na poziomie kraju niż na poziomie regionalnym lub globalnym, ponieważ błędy na poziomie kraju mają tendencję do wzajemnego niwelowania się, gdy są zagregowane do regionów lub do świata; oraz
Dla dłuższych okresów (ponad dwie dekady) niż krótszych okresów, ze względu na kumulowanie się skutków błędnych założeń w czasie.

Które błędy są najważniejsze? W projekcjach krótkoterminowych najważniejszym źródłem błędów są nieścisłości w danych dotyczących populacji w początkowym punkcie projekcji. W przypadku projekcji długoterminowych, założenia dotyczące przyszłej płodności, umieralności i trendów migracyjnych mają większy wpływ na dokładność.

Co będzie determinować przyszłe trendy populacyjne?

Zmiany populacji odzwierciedlają wzajemne oddziaływanie płodności, umieralności i migracji, ale w regionach słabiej rozwiniętych, gdzie poziom płodności jest wysoki, płodność ma największy wpływ na przyszłą wielkość populacji. Lata wysokiej płodności tworzą młodą strukturę wiekową populacji, która generuje impet dla przyszłego wzrostu, gdy młodzież zaczyna zakładać własne rodziny. Obecnie średnia dzietność w krajach słabiej rozwiniętych wynosi 3,2 dziecka na kobietę, czyli o jedno dziecko więcej niż „dzietność na poziomie zastępowalności”, w której pary mają po około dwoje dzieci i zastępują się w populacji.

Płodność

W drugiej połowie XX wieku dzietność spadła niemal wszędzie na świecie, choć nie w tym samym tempie (zob. Rysunek 2). Na podstawie danych z ostatniego półwiecza demografowie i inni badacze sformułowali kilka teorii na temat prawdopodobnej ścieżki spadku płodności w krajach bardziej i mniej rozwiniętych.

Rysunek 2

Patterns of Fertility Decline: India, Argentina, and Thailand, 1970-1996

Uwaga: Całkowity współczynnik płodności to średnia całkowita liczba dzieci, które kobieta mogłaby mieć, biorąc pod uwagę obecne wskaźniki urodzeń.
Źródła: Registrar General of India; Instituto Nacional de Estadística (Argentyna); United Nations Population Division; oraz szacunki Population Reference Bureau.

Demografowie generalnie zakładają, że płodność ostatecznie ustabilizuje się na określonym poziomie w każdym kraju, zazwyczaj na poziomie zastępowalności pokoleń. W większości krajów uprzemysłowionych (nie licząc Stanów Zjednoczonych) średnia dzietność jest obecnie poniżej poziomu zastępowalności pokoleń, a eksperci prowadzą ożywioną debatę na temat tego, czy dzietność będzie nadal spadać, wyrównywać się, czy też ponownie wzrośnie, by ustabilizować się na poziomie zastępowalności pokoleń.

Większość krajów ma jednak dzietność powyżej poziomu zastępowalności pokoleń, a ONZ zakłada, że ich współczynniki dzietności spadną do poziomu zastępowalności pokoleń, a następnie pozostaną na stałym poziomie. Choć w latach 80. i 90. w wielu krajach nastąpił gwałtowny spadek dzietności, większość szeregów projekcji pokazuje, że tempo spadku spada w miarę jak kraje osiągają niższe poziomy dzietności. Demografowie są mniej pewni co do czasu i zakresu tego spadku. Różne scenariusze projekcji opublikowane przez ONZ i inne agencje odzwierciedlają różne założenia dotyczące przyszłego spadku dzietności (patrz Ryc. 3).

Rysunek 3

Prognozy Ludności Świata do 2050 r. przy trzech założeniach dotyczących płodności

Uwaga: TFR (współczynnik płodności całkowitej) to średnia całkowita liczba dzieci, które miałaby kobieta przy obecnych wskaźnikach urodzeń.
Źródło: Organizacja Narodów Zjednoczonych, World Population Prospects: The 2000 Revision (2001).

Śmiertelność

Ciągła poprawa zdrowia i opieki zdrowotnej na całym świecie skłoniła ONZ do zwiększenia założeń dotyczących ostatecznych granic oczekiwanej długości życia za każdym razem, gdy opracowywano nowe prognozy ludności. Za każdym razem demografowie nie doszacowywali przyrostu oczekiwanej długości życia. Podczas gdy te niedoszacowania długości życia miały niewielki wpływ na ogólną liczbę ludności, zaniżały one przyszłą wielkość populacji osób starszych, a co za tym idzie, nadchodzące wyzwania związane ze starzeniem się populacji dla programów emerytalnych i ubezpieczeń społecznych.

Epidemia HIV/AIDS stanowi nieoczekiwany kryzys demograficzny: Obniżyła ona przewidywaną średnią długość życia, zwłaszcza w Afryce Subsaharyjskiej, gdzie wskaźniki zakażeń przekraczają 2 procent populacji w 45 krajach. W dziewięciu najbardziej dotkniętych krajach (głównie we wschodniej i południowej Afryce), obecne szacunki ONZ pokazują, że śmiertelność spowodowana AIDS obniża przewidywaną liczbę ludności w 2015 roku o prawie 18 procent w porównaniu z liczbą ludności, która istniałaby bez AIDS. Jeśli wyjątkowo wysokie wskaźniki infekcji zostaną ograniczone do niewielkiej liczby krajów, HIV/AIDS będzie miało umiarkowany wpływ na wzrost populacji w Afryce. Jeśli jednak prewalencja HIV/AIDS osiągnie podobnie wysoki poziom w innych regionach subsaharyjskich, jak również w Azji, Ameryce Łacińskiej i Europie Wschodniej, HIV/AIDS może obniżyć oczekiwaną długość życia w tych regionach i wpłynąć na wzrost populacji światowej.

Migracja

Przyszła międzynarodowa migracja jest trudniejsza do przewidzenia niż płodność czy śmiertelność, ponieważ przepływy migracyjne często wynikają z krótkoterminowych zmian czynników ekonomicznych, społecznych lub politycznych, które są trudne do przewidzenia lub określenia ilościowego. Migracja może mieć jednak znaczący wpływ na zmiany populacji w konkretnych krajach i regionach: Międzynarodowa migracja odpowiadała za prawie połowę wzrostu populacji w bardziej rozwiniętych krajach w latach 90-tych, na przykład. Przepływy uchodźców w wyniku niepokojów politycznych lub społecznych również zmieniły krajobraz demograficzny w niektórych mniej rozwiniętych krajach.

Nie istnieją metody pozwalające przewidzieć nagłe masowe migracje wywołane kryzysami politycznymi, gospodarczymi lub środowiskowymi. Najlepszą rzeczą, jaką demografowie mogą zrobić, to zrewidować swoje szacunki, gdy tylko pojawią się nowe informacje.

Co oznaczają prognozowane trendy?

Zmiany społeczne, ekonomiczne i środowiskowe, wraz z polityką rządów, mogą wpłynąć na przyszłe trendy demograficzne – zwłaszcza na poziom płodności – co zapewnia pewną niepewność w prognozach ludności. Ze względu na potęgujący się wpływ przeszłych poziomów płodności na strukturę wiekową populacji oraz nieodłączną niepewność związaną z przewidywaniem przyszłych trendów, dalekosiężne scenariusze różnych instytucji obejmują szeroki zakres. Niemniej jednak, istnieją pewne podobieństwa pomiędzy centralnymi lub „najbardziej prawdopodobnymi” prognozami oraz pomiędzy prawdopodobnymi zakresami wielkości populacji przewidywanymi przez różne instytucje.

U.S. Census Bureau szacuje liczbę ludności świata na 9,1 miliarda w 2050 roku, w porównaniu do 9,3 miliarda w najnowszej średniej prognozie ONZ, 8,7 miliarda z Banku Światowego oraz 8,8 miliarda z IIASA. Do 2100 roku różnice w centralnych szacunkach tych instytucji zwiększają się do miliarda lub więcej, a różnice między scenariuszem niskim i wysokim sięgają ponad 10 miliardów – od 4 miliardów do 16 miliardów.

Panel NAS zalecił między innymi, aby demografowie opracowali nowe sposoby charakteryzowania niepewności, która wiąże się z każdą prognozą ludności: Demografowie powinni określić prawdopodobieństwo, że przyszła populacja świata wyniesie, na przykład, od 10 do 12 miliardów. Te udoskonalenia metodologiczne, wraz z ciągłym ulepszaniem założeń wykorzystywanych do tworzenia prognoz, sprawią, że prognozy staną się bardziej wartościowe dla szerszego grona użytkowników. Kiedy użytkownicy są świadomi założeń leżących u podstaw szacunków, mogą dokonywać świadomych osądów na temat najbardziej prawdopodobnego scenariusza dla danej populacji.

Jak decydenci polityczni i planiści programowi mogą najlepiej wykorzystać prognozy?

Politycy i planiści programowi mogą podjąć kilka kroków, aby uczynić projekcje bardziej użytecznymi dla celów polityki i planowania:

Zrozumienie przyczyn niepewności w prognozach ludności oraz implikacji tej niepewności dla planów i polityk, które obejmują różne horyzonty czasowe i są skierowane do konkretnych grup ludności;
Wkład w krajowe i międzynarodowe wysiłki na rzecz gromadzenia dokładniejszych danych demograficznych – co doprowadziłoby do dokładniejszych założeń dotyczących płodności, umieralności i migracji oraz lepszych prognoz; oraz
Współpracować z krajowymi i międzynarodowymi wysiłkami badawczymi w celu opracowania dokładniejszych prognoz poprzez wspieranie organizacji, które badają lepsze metodologie projekcji, demograficzny efekt HIV/AIDS, wpływ polityk i programów na trendy płodności i podobne tematy.Badań Naukowych Narodowej Akademii Nauk USA i zawiera fragmenty Biuletynu Population Reference Bureau autorstwa Briana O’Neilla i Deborah Balk (patrz odnośniki poniżej). PRB z wdzięcznością przyjmuje wkład i uwagi od Michała Avni, Johna Bongaartsa, Rodolfo Bulatao, Barneya Cohena, Bessie Lee i Ellen Starbird. Praca ta została sfinansowana przez Amerykańską Agencję Rozwoju Międzynarodowego (USAID) w ramach projektu MEASURE Communication (HRN-A-00-98-000001-00).
Dalsze informacje

Haupt, Arthur, and Thomas T. Kane. Population Handbook. 4th ed. Washington, DC: Population Reference Bureau, 1998.

National Research Council. Committee on Population. Panel on Population Projections. Beyond Six Billion: Forecasting the World’s Population, red. John Bongaarts i Rodolfo A. Bulatao. Washington, DC: National Academy Press, 2000.

United Nations. World Population Prospects: The 2000 Revision Highlights. Nowy Jork: ONZ, 2000. Dostępne na stronie internetowej: www.un.org/esa/
population/unpop.htm.

International Institute for Applied Systems Analysis, Population Project: www.iiasa.ac.at/research/pop/

Bank Światowy: www.worldbank.org/data/

United Nations Population Division, Population Information Network: www.undp.org/popin/

United States Census Bureau, International Programs Center: www.census.gov/ipc/www/

Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego: www.census.gov/ipc/www/