Museum van de Nationale Bank van België
Het Museum van de Nationale Bank is waarschijnlijk niet het eerste wat in je opkomt als je het over schelpen hebt. Toch bezit het, naast een groot aantal munten en bankbiljetten, ook een mooie collectie primitieve betaalmiddelen. Binnen deze categorie van traditioneel geld is de kaurischelp een van de bekendste vertegenwoordigers.
Lang voor onze jaartelling stond de kaurischelp al bekend als betaalmiddel en als symbool van rijkdom en macht. Dit monetaire gebruik ging door tot in de 20e eeuw. Als we deze schelpen wat nader bekijken is het absoluut niet verbazingwekkend dat variëteiten als de cypraea moneta of de cypraea annulus geliefde betaalmiddelen waren en uiteindelijk in sommige gevallen grote concurrenten werden van metalen munten. Alle kenmerken van geld, d.w.z. duurzaamheid, handzaamheid of gemak, herkenbaarheid en deelbaarheid zijn in deze kleine schelpen belichaamd. In vergelijking met levensmiddelen of veren, die ten prooi kunnen vallen aan ongedierte, zijn schelpen goed bestand tegen veelvuldig hanteren. Ze zijn klein en zeer gemakkelijk te vervoeren en door hun verleidelijke vorm en uiterlijk bieden ze een perfecte bescherming tegen vervalsing. Bovendien was tellen niet altijd absoluut noodzakelijk. Omdat de schelpen bijna allemaal dezelfde vorm en grootte hadden, was wegen vaak voldoende om de waarde van een betaling vast te stellen.
Afhankelijk van de plaatselijke voorkeur en afspraken konden kaurischelpen ook worden verpakt of tot grotere eenheden worden geregen. Op de Bengaalse markt b.v. werden grote betalingen gedaan in manden vol kauri’s, die elk ongeveer 12.000 schelpen bevatten. Door zijn eigenaardige vorm werd de kauri ook beschouwd als een vruchtbaarheidssymbool, waardoor het bij een aantal volkeren zeer populair werd.
De kauri, die inheems is in de warme wateren van de Indische en Stille Oceaan, reisde over land en over zee en verspreidde geleidelijk aan zijn rijk. Het werd het meest gebruikte betaalmiddel van de handelsnaties van de Oude Wereld. De kauri werd aanvaard in grote delen van Azië, Afrika, Oceanië en op enkele verspreide plaatsen in Europa. Chinese bronzen voorwerpen, waarvan de oudste dateren uit de 13e eeuw v. Chr., informeren ons over dit monetaire gebruik. Deze traditie heeft ook haar sporen nagelaten in de geschreven Chinese taal. Vereenvoudigde voorstellingen van de kauri maken deel uit van de karakters voor woorden met een sterk economische betekenis, zoals b.v. geld, munt, koop, waarde…
Het verzamelen van kaurischelpen en de handel daarin werd een echte industrie op de Maldiven. Zowel mannen als vrouwen waren erbij betrokken en hadden hun eigen verantwoordelijkheden. Vrouwen weefden matten van de bladeren van de kokospalmen die op het wateroppervlak werden gelegd. Kleine weekdieren bedekten deze matten, maar voordat ze konden worden geoogst, werden de matten op de stranden te drogen gelegd. Eenmaal volledig uitgedroogd waren de schelpen klaar om hun leven als valuta te beginnen.
Het grootste deel van deze Maldive-productie werd door lokale zeelieden geëxporteerd naar het belangrijkste distributiecentrum Bengalen. Belangrijke vraag: wat was de waarde van deze handelswaar? De wet van vraag en aanbod, een van de basiswetten van de economie, speelde een overheersende rol. In gebieden ver weg van productie- of handelscentra kon men met een paar koebessen een koe kopen, terwijl op de Maldiven zelf een paar honderdduizenden gelijk stonden aan een gouden dinar. Langs de noordoostelijke handelsroute introduceerden karavanen van Arabische handelaren de kauri in het Afrikaanse binnenland, maar het waren de Portugezen, Engelsen, Fransen en Nederlanders die de kauri promoveerden tot de valuta voor handelstransacties, zoals b.v. de handel in slaven, goud en andere goederen. De massale invoer van kauri langs de Afrikaanse westkust veroorzaakte echter enkele verstoringen aan beide zijden van de handelsroute: terwijl India in de 17e eeuw met ernstige tekorten te kampen had, verloren de plaatselijke Afrikaanse munten hun waarde of verdwenen zelfs geheel ten gunste van de kauri. De kauri is zijn monetaire rol blijven spelen tot in de 20e eeuw, maar de financiële wereld heeft deze populaire valuta niet volledig de rug toegekeerd. De herinnering eraan wordt onder meer levend gehouden in de gevel van de Centrale Bank van West-Afrikaanse Landen in Bamako, Mali of… in musea gewijd aan geld.
Ingrid Van Damme
Medewerker van het Museum