Psychologie

In hoofdstuk 7 zagen we hoe het vermogen van chimpansees om tweekeuze visuele discriminatieproblemen op te lossen geleidelijk verbeterde in de loop van 300 problemen. Aan het eind bleek de chimpansee de problemen op een kwalitatief andere manier op te lossen. In plaats van een geleidelijke verbetering waar te nemen gedurende de eerste zes proeven van elk nieuw probleem, sprong de chimpansee van een toevallige naar een perfecte prestatie bij de tweede proef (Harlow, 1949). Men zou kunnen concluderen, dat hij overging van een “incrementeel” stadium naar een “hypothese-testend” stadium van ontwikkeling. De naam van het stadium is beschrijvend voor de prestatie, niet verklarend. De verklaring ligt in de geschiedenis van blootstelling aan voorbeelden van hetzelfde soort probleem. Hoewel erfelijkheid en omgeving geleidelijk en stapsgewijs op elkaar inwerken, blijkt het gedragseffect soms een kwalitatieve verandering in het individu te zijn. Het vermogen om taal te begrijpen en te spreken is het resultaat van de fysieke ontwikkeling van de hersenen en spraakorganen van de zuigeling, een verbeterd vermogen om te imiteren, en voortdurende blootstelling aan vocalisaties.

Jean Piaget, een Zwitserse psycholoog, stelde een invloedrijke theorie voor van de cognitieve ontwikkeling vanaf de geboorte tot aan de volwassenheid (Piaget, 1928; 1952; 1962; Piaget & Inhelder, 1973). Piaget was een voorbeeld van een stadiumtheoreticus. De fasentheorie beschrijft de menselijke ontwikkeling als een vaste opeenvolging van vermogens die resulteren in kwalitatief verschillende manieren om op de wereld te reageren. Piaget beschrijft cognitieve ontwikkeling als de voortdurende wijziging (d.w.z. aanpassing) van schema’s gebaseerd op de incorporatie (d.w.z. assimilatie) van nieuwe kennis. Piaget paste de overkoepelende principes van assimilatie, accommodatie en schema ontwikkeling toe om de cumulatieve interactieve effecten van erfelijkheid en ervaring te integreren naarmate het kind ouder wordt en de verschillende stadia doorloopt.

De sensorimotorische en pre-operationele stadia duren van de babytijd tot de kleutertijd en de eerste klassen. Tijdens de sensorimotorische fase (van ongeveer de geboorte tot twee jaar) is het kind preverbaal en leert het de relaties tussen zintuiglijke (b.v. visuele en auditieve) stimuli en beweging. Tijdens de preoperationele fase is het kind in staat taal te gebruiken om vaardigheden en kennis te verwerven. Interactie met een kind dat spreekt is fundamenteel anders dan interactie met een non-verbaal kind. Piaget’s onderscheid tussen non-verbale (sensorimotorische) en verbale (preoperationele) stadia lijkt juist en belangrijk. Een kind is in staat om op een kwalitatief verschillende manier te leren zodra het spraak verwerft. We moeten echter voorzichtig zijn met hoe we de betekenis van een ontwikkelingsstadium interpreteren. Het is één ding om te beschrijven dat het kind zich gedraagt alsof het zich in een bepaald stadium bevindt en iets heel anders om het stadium aan te bieden als een verklaring voor het gedrag. Je zou dit kunnen herkennen als een ander voorbeeld van een pseudo-uitleg. Waarom spreekt het kind? Omdat hij/zij in het pre-operationele stadium zit. Hoe weet je dat hij/zij in het preoperationele stadium is? Omdat zij/hij spreekt.

De pasgeborene is in staat de omgeving aan te voelen en een verscheidenheid van reacties uit te zenden. Of het nu in het regenwoud is of thuis, als de pasgeborene zijn hoofd draait, zal hij waarnemen dat sommige voorwerpen stilstaan en andere bewegen. Sommige van de bewegende voorwerpen maken geluid en andere niet. Sommige van de voorwerpen voelen zacht en aaibaar aan, terwijl andere hard zijn. Een van de zachte bewegende voorwerpen maakt geluid en komt soms dichterbij en houdt het kind vast terwijl het zijn lippen op iets zachts plaatst. Op dit zachte voorwerp kan worden gezogen, waardoor een stof beschikbaar komt die kan worden geproefd en geroken. De eerste schema’s van de pasgeborene zullen zich waarschijnlijk concentreren rond deze externe omgevingsprikkels en de interne gewaarwordingen die samenhangen met elementaire overlevingsdriften zoals eten en het beëindigen van ongemak. Uiteindelijk zullen sommige objecten in een schema worden opgenomen (b.v. objecten die niet bewegen), voor andere zal een schema moeten worden aangepast (b.v. objecten die kunnen worden bewogen en in de kleine vingers van de pasgeborene kunnen worden geplaatst), terwijl voor weer andere een extra schema zal moeten worden gecreëerd (b.v. ronde objecten die bewegen als ze worden aangeraakt). Geleidelijk aan zullen concepten worden verworven (bv, platte voorwerpen, ronde voorwerpen, zware voorwerpen, lichte voorwerpen, zachte bewegende voorwerpen die geluid maken en voedsel geven, bewegende voorwerpen die geluid maken en de zuigeling baden, andere gelijk uitziende bewegende voorwerpen die gewoonlijk aanwezig zijn, andere gelijk uitziende bewegende voorwerpen die soms aanwezig zijn, verschillend uitziende bewegende voorwerpen die verschillende geluiden maken en gewoonlijk aanwezig zijn, enz.

Terwijl de zintuigen en de motoriek van de zuigeling tijdens het sensorimotorische stadium verbeteren, begint hij de omgeving te manipuleren en verwerft hij geleidelijk het vermogen om te voorspellen en te controleren wat er gebeurt. Piaget beschrijft een opeenvolging in drie fasen van circulaire reacties (d.w.z. repeterend gedrag) die plaatsvinden tijdens deze eerste, sensorimotorische ontwikkelingsperiode. Primaire circulaire reacties lijken te bestaan uit het herhalen van een gedrag omwille van zichzelf, of misschien van de resulterende sensaties. Secundaire circulaire reacties bestaan uit het soort gedrag dat door Rovee-Colier is aangetoond en waarbij de zuigeling een handeling herhaalt die resulteert in een specifiek omgevingseffect. Tertiaire circulaire reacties blijken pogingen van de zuigeling in te houden om hetzelfde omgevingseffect met verschillende reacties teweeg te brengen. Dergelijke pogingen doen zich gewoonlijk voor vanaf de leeftijd van ongeveer acht maanden en vormen de eerste voorbeelden van “experimenteren.”

Naast het leren dat hij/zij bestaat als een onafhankelijk object, meent Piaget dat een belangrijk concept dat in de sensorimotorische periode wordt verworven, objectpermanentie is. Aanvankelijk doen kinderen alsof voorwerpen, zodra ze uit het zicht verdwijnen, niet meer bestaan; dat wil zeggen: “uit het oog, uit het hart”. Er zijn aanwijzingen dat kinderen van 3,5 maanden oud zich gedragen alsof ze begrijpen dat voorwerpen blijvend zijn. Dit wordt afgeleid uit het feit dat zij langer kijken naar gebeurtenissen die anders uitvallen dan zij kennelijk hadden verwacht (Baillargeon & DeVos, 1991). Zo is bijvoorbeeld aangetoond dat jonge kinderen langer zullen staren naar een onmogelijke gebeurtenis (b.v, een speelgoedtrein die door een blok lijkt te rijden in plaats van het te raken (zie hieronder) dan naar een mogelijke gebeurtenis.

Piaget suggereerde dat kinderen, rond de leeftijd van zeven jaar, van het pre-operationele stadium overgaan naar het stadium van concrete operaties. Op dat moment lijkt het kind te begrijpen hoe bepaalde handelingen het uiterlijk van voorwerpen kunnen veranderen, maar niet hun fundamentele kenmerken. Zoals in de vorige video te zien was, ontwikkelde Piaget ingenieuze taken om dit vermogen te beoordelen door het aantonen van behoud van aantal, massa en vloeistofvolume. Hier is nog een video die ontwikkelingsveranderingen laat zien in het begrip van kinderen van behoud van aantal, lengte en volume.

De volgende video beschrijft Piagets opeenvolging van vier verschillende stadia van cognitieve ontwikkeling.

Als je een pre-operationeel kind eerst de twee rijen van vijf munten laat zien die op een rij staan zodat ze bij elkaar passen (a) en vervolgens een van de rijen uitspreidt (b) terwijl ze kijken, zal de langere rij worden beschreven als hebbend meer. Zij begrijpen nog niet dat de bewerking van het verplaatsen van de voorwerpen de hoeveelheid niet verandert. Evenzo zal een pre-operationeel kind waarschijnlijk zeggen dat als een van twee kleibollen van dezelfde grootte tot een worst wordt gerold, deze nu groter is; of als een van twee glazen van dezelfde grootte met dezelfde hoeveelheid water in een smaller maar groter glas wordt gegoten, er nu meer in zit. Kinderen die correct antwoorden, worden geacht het stadium van concrete bewerkingen te hebben bereikt. Ze begrijpen hoe het concept van omkeerbaarheid van toepassing is op de bewerkingen die worden uitgevoerd op de rij munten, klei en vloeistof. De munten kunnen worden teruggeschoven naar hun oorspronkelijke positie, de klei worst gerold tot een bal, en het water terug gegoten in het oorspronkelijke glas.

Om een ander verschil aan te tonen tussen een pre-operationeel kind en een in het stadium van concrete operaties, ontwikkelde Piaget een taak om het vermogen te bepalen om het perspectief van iemand anders waar te nemen, zoals te zien is in de video. Het kind kreeg een realistisch model te zien van een tafereel met een berg, speelgoeddieren en planten. De jonge pre-operationele jongen ziet de scène alleen vanuit zijn eigen perspectief. De oudere jongen in het stadium van concrete handelingen is in staat zich de scène voor te stellen vanuit de positie van de volwassene. Piaget en anderen beschrijven het gedrag van de jongen als een uiting van egocentrisme.

Piaget’s stadia beschrijven een progressie in het vermogen van het kind om symbolen te gebruiken en te manipuleren (d.w.z. te “denken”). Tijdens het pre-operationele stadium is het kind in staat woorden te gebruiken om voorwerpen en gebeurtenissen symbolisch voor te stellen. Tijdens de sensorimotorische fase is het kind beperkt tot symbolen die de drie basiselementen van het bewustzijn van de structuralisten representeren; sensaties, beelden en emoties.

Je vraagt je misschien af wat het betekent om objecten en gebeurtenissen symbolisch te representeren in de afwezigheid van taal. In een klassiek onderzoek testte Walter Hunter (2013), een student van Harvey Carr (een van de vroege functionalisten), of zijn dochter en verschillende dieren de locatie van een object symbolisch konden representeren. De procedure omvatte een klein doolhof waar een licht aan kon gaan achter een van de drie “deuropeningen.” Als de proefpersoon door de verlichte deuropening ging, was er voedsel aanwezig. Achter de andere deuropeningen was geen voedsel. Dit is voor de meeste dieren een eenvoudige taak om te leren. Maar als het licht aan en dan weer uit werd gedaan, kon een rat alleen naar het juiste deurtje gaan als hij zich oriënteerde terwijl het licht nog aan was. Dan zou hij letterlijk “zijn neus volgen”. Als de rat werd rondgedraaid en losgelaten nadat het licht uitging, presteerde hij kansloos. Wasberen, chimpansees en Hunter’s dochter gingen naar de juiste plaats, ook al was er niet langer een externe hint (d.w.z. licht) om hen te leiden. Hunter leidde uit dit gedrag af, dat deze proefpersonen symbolisch informatie over de vroegere plaats van het licht moeten hebben opgeslagen om naar de juiste deuropening te gaan. Dit vermogen zou een belangrijke overlevingswaarde hebben. Bijvoorbeeld, als een dier dat geen honger heeft voedsel opmerkt op een bepaalde plaats, zou het de overlevingskans vergroten als het naar die plaats kan terugkeren wanneer het honger heeft. Bovendien wist Hunter door deze test wanneer hij de familiekoektrommel in de gaten moest houden!

In het stadium van concrete handelingen kan het kind niet alleen voorwerpen en gebeurtenissen symbolisch voorstellen, maar kan het zich ook voorstellen hoe het concrete (d.w.z. waarneembare) voorwerpen en gebeurtenissen kan manipuleren. Het kind kan zich voorstellen de munten te verplaatsen, in de klei te knijpen, vloeistof van de ene container in de andere te gieten, of het tafereel van de berg te verplaatsen. Piaget geloofde dat zijn laatste stadium, formele operaties , werd bereikt tussen 12 en 15 jaar oud (Piaget, 1972; Piaget & Inhelder, 1958). De meer volwassen tiener is in staat zich voor te stellen abstracte concepten te manipuleren. Bijvoorbeeld, zonder naar echte objecten te kijken, kan een adolescent gevraagd worden “Als A groter is dan B en B is groter dan C, moet A dan groter zijn dan C?” Hij/zij kan zich meerdere voorbeelden voorstellen die aan de eisen van de stellingen voldoen en zo tot het juiste antwoord komen. Het vermogen om abstracties mentaal te manipuleren ligt ten grondslag aan logisch denken, het testen van wetenschappelijke hypothesen en het oplossen van alledaagse problemen. De tiener kan nu alle stadia van het probleemoplossingsproces symbolisch uitvoeren: nagaan hoe de dingen zijn, nagaan hoe zij/hij ze zou willen hebben, mogelijke oplossingen opsommen, de gevolgen van de verschillende strategieën op korte en lange termijn evalueren, en tot een mogelijke oplossing komen.

Piagets theorie van de cognitieve ontwikkeling is uiterst invloedrijk geweest en heeft een enorme hoeveelheid empirisch onderzoek voortgebracht. Piaget was zelf een begaafd kind met een vroege belangstelling voor biologie. Hij publiceerde verschillende artikelen toen hij 15 jaar oud was! Een weinig bekend feit is dat Piaget kort na het behalen van zijn doctoraat naar Parijs verhuisde en samenwerkte met Alfred Binet bij het construeren van items voor zijn baanbrekende schoolrijpheidstest. Piaget’s fase theorie werd beïnvloed door de verschillende soorten fouten die kinderen van verschillende leeftijden maakten op bepaalde vragen van deze test. Uit deze fouten leidde Piaget kwalitatief verschillende cognitieve stijlen af (pre-operationeel, concrete operaties, en formele operaties). Gebaseerd op zijn vroege interesses en latere werk, is het niet verwonderlijk dat de taken die Piaget ontwikkelde om de cognitieve ontwikkeling te bestuderen gericht zijn op wetenschappelijk denken of dat prestaties op deze taken correleren met schoolrijpheid en intelligentietests (Humphreys & Parsons, 1979).

Piaget is bekritiseerd omdat hij zijn theorie baseerde op de observatie van een zeer kleine niet-representatieve steekproef van individuen; zijn drie vroegrijpe kinderen en de kinderen van hoogopgeleide professionals. Onderzoek uitgevoerd met meer representatieve steekproeven heeft over het algemeen de volgorde ondersteund die Piaget beschreef in het vermogen om verschillende soorten problemen op te lossen. Er is echter aanzienlijke variabiliteit in de leeftijd waarop verschillende kinderen de karakteristieke gedragspatronen van de verschillende stadia vertonen. Bijvoorbeeld, zoals eerder vermeld, kunnen preverbale (d.w.z. sensorimotorische fase) kinderen objectpermanentie laten zien (Baillargeon & DeVos, 1991). Aan de andere kant van Piaget’s ontwikkelingsvolgorde, ontbreekt het volwassenen vaak aan of zijn ze inconsistent in hun gebruik van formeel operationeel denken. Piaget (1972) erkende zelf deze inconsistentie. Hij suggereerde dat ervaringsverschillen met verschillende vaardigheidsdomeinen (b.v. natuurkunde, wiskunde, filosofie, enz.) zouden kunnen resulteren in concrete operationele type prestaties in sommige situaties en formele operationele prestaties in andere. In het volgende hoofdstuk zullen we zien dat ditzelfde patroon van inconsistente prestaties in verschillende situaties van toepassing is op andere menselijke persoonlijkheidskenmerken, naast cognitieve stijl. Sommigen hebben betoogd dat Piaget de onderliggende rol van basale cognitieve processen (b.v. kortetermijngeheugen, verwerkingssnelheid, enz.) in de beweging van stadium naar stadium, evenals individuele verschillen, niet waardeert (Demetriou & Raftopoulos, 1999; Demetriou, Mouyi, & Spanoudis, 2010). Er is aangetoond dat wetenschapstraining de prestaties op de Piagetiaanse taken verbetert (Lawson, 1985). Dergelijke trainingseffecten suggereren dat het doorlopen van de stadia meer afhankelijk is van ervaring dan Piaget impliceert.