Karpaty

Geologia

Karpaty rozciągają się w geologicznym systemie równoległych pasm strukturalnych. Zewnętrzne Karpaty – których skały składają się z fliszu – ciągną się od okolic Wiednia, przez Morawy, wzdłuż granicy polsko-czesko-słowackiej, przez zachodnią Ukrainę do Rumunii, kończąc się nagłym zakrętem łuku karpackiego na północ od Bukaresztu. Na tym odcinku gór można wyróżnić szereg dużych jednostek strukturalnych o charakterze nappowym (rozległe masy skalne naparte i sfałdowane względem siebie). We wschodniej części Karpat Zewnętrznych obrzeże to tworzy Nappe Skolego, a w zachodniej części Nappe Śląskiego, przy czym obie te jednostki rozcięte są podłużną depresją środkowokarpacką. Nad Nappelem Śląskim nasunięty jest Nappe Magurski, którego odpowiednikami na wschodzie są nappy Czarnogórski (Chornohorski) i Tarcău.

Karpaty Wewnętrzne składają się z kilku odrębnych bloków. Na zachodzie leży Blok Środkowosłowacki; na południowym wschodzie leży Blok Wschodniokarpacki i Blok Południowokarpacki, w tym Banat i Blok Wschodnioserbski. Odizolowany masyw Bihor, w górach Apuseni w Rumunii, zajmuje centrum łuku karpackiego. Wśród utworów budujących te bloki znajdują się prastare rdzenie krystaliczne i metamorficzne, na które nasunięte zostały młodsze skały osadowe – głównie wapienie i dolomity ery mezozoicznej (sprzed ok. 250-65 mln lat).

Trzecie i najbardziej wewnętrzne pasmo zbudowane jest ze skał wulkanicznych powstałych przed mniej niż 50 mln lat, różniących się zasięgiem w zachodniej i wschodniej części Karpat. W pierwszej z nich ciągną się one w kształcie łuku zamykającego od południa i wschodu Blok Środkowosłowacki, w drugiej zaś przebiegają praktycznie prostą linią z północnego zachodu na południowy wschód, zgodnie z linią dyslokacji tektonicznej, czyli strefy rozpadu skorupy ziemskiej, równoległej do tej części gór. Pomiędzy tym pasmem wulkanicznym a blokiem Karpat Południowych rozciąga się Płaskowyż Transylwański, wypełniony luźnymi formacjami skalnymi ery kenozoicznej (tj,

Blok środkowosłowacki jest rozczłonkowany przez szereg mniejszych kotlin na odrębne grupy górskie zbudowane ze starszych skał, natomiast kotliny zostały wypełnione skałami kenozoicznymi.

W Rumunii ruchy orogeniczne, czyli górotwórcze, miały miejsce wzdłuż zewnętrznej flanki Karpat do mniej niż 10 mln lat temu, powodując fałdowanie i wstrząsy skał osadowych depresji podkarpackiej; w rezultacie powstało stosunkowo niższe pasmo zwane Podkarpaciem, przylegające do Karpat właściwych.

Formy rzeźby terenu w Karpatach rozwinęły się głównie w erze kenozoicznej. W Karpatach wewnętrznych, gdzie ruchy fałdowe zakończyły się w późnej kredzie (ok. 100-65 mln lat temu), zachowały się lokalne ślady starszych kenozoicznych form terenu. Późniejsze ruchy orogeniczne wielokrotnie wypiętrzały ten sfałdowany łańcuch górski, pozostawiając po sobie spuściznę w postaci fragmentarycznych, płaskich form rzeźby terenu położonych na różnych wysokościach oraz głęboko wciętych dolin szczelinowych, które często rozcinają pasma górskie. W ten sposób rozwinęły się na przykład odcinki szczelinowe Dunaju i niektórych jego dopływów – Wagu, Hernadu i Olt.

Ostatnia epoka lodowcowa dotknęła tylko najwyższe partie Karpat, a lodowce nigdy nie miały więcej niż około 10 mil długości, nawet w Tatrach, gdzie linia stałego śniegu przebiegała na wysokości 5500 stóp nad poziomem morza.