Romaanse schilder- en beeldhouwkunst in Duitsland en Engeland

Van alle Noord- en Noordoost-Europese landen heeft alleen Duitsland in de romaanse periode een grote hoeveelheid belangrijke beeldhouw- en schilderwerken voortgebracht, hoewel vermeld moet worden dat er in Engeland prachtige voorbeelden (uit de laatromaanse tijd) van steenhouwwerk te vinden zijn (zie twee beelden, waarvan er een de H. Johannes de Evangelist voorstelt in de eerste kathedraal van York). In de Duitse landen werden de gevels niet alleen versierd met geometrische ornamenten (typisch voor de Engelse kathedralen), maar werden ook de deuren bekleed met figuren van heiligen en apostelen. Vanaf het einde van de elfde eeuw kreeg de Duitse beeldhouwkunst geleidelijk aan weer expressionisme en grote vaardigheid in het rangschikken en weergeven van de plooien van draperieën. De kerken werden verrijkt met grafmonumenten en figuratieve grafstenen, en aan de schachten van de pilaren die de schepen van elkaar scheidden, werden vaak decoratieve beeldhouwwerken bevestigd. Later, in het begin van de dertiende eeuw, kregen de Duitse beeldhouwers de toevloed van de grote kunstscholen die zich vormden tijdens de bouw van de Franse gotische kathedralen (zoals Chartres), en werden zij bijgevolg ook beïnvloed door die artistieke en decoratieve kracht die de grote gotische beeldhouwers van over de Rijn meebrachten.

Mooie werken in steen, marmer en metaal werden in Duitsland tijdens de romaanse periode uitgehouwen. Het beroemdst zijn de bronzen deuren van de St. Michaelskerk in Hildesheim (bekend als Bernwarddeuren) uit het begin van de elfde eeuw. Vanaf dat begin maakte de kunst van het Duitse gieten en gieten een grote vooruitgang, vooral bij de vervaardiging van liturgische voorwerpen, waarvan sommige grote kleine meesterwerken zijn; ook doopvonten, lampen, kandelaars, wierookvaten en kelken werden gevuld met figuurtjes van allerlei soort, verstrengeld met gebladerte en wijnranken.

De goudsmeden ontwikkelden ook prachtige gouden en zilveren arken om de relikwieën van de patroonheiligen van elke stad in te bewaren. De grootste en misschien wel de mooiste is de ark genaamd “Schrijn van de Drie Koningen” in de Dom van Keulen. Hij heeft de vorm van een kerk, met twee verdiepingen met arcaden en onder elke boog staat een beeldje. Deze ark is van het einde van de twaalfde eeuw en gemaakt door Nicolaas van Verdun, een buitengewone goudsmid die de Rijnlandse en Mosaanse kunst* heeft beïnvloed. Naast de gietkunst maakten goudsmeden ook gebruik van reliëfs door het vervaardigen van reliekschrijnen met kerkvormen, zilveren altaren en decoratieve stukken aan de voorkant, ingelegd met edelstenen en email.

In de kunst van het metalen reliëf is het Germaans-Romaanse meesterwerk het gouden altaarstuk van de kathedraal van Bazel, dat nu in het museum van Cluny in Parijs wordt bewaard. In vijf reliëfnissen staan figuren in bas-reliëf van de Verlosser (met de aardglobe in de hand), drie engelen en de heilige Benito. In dit stuk is de Byzantijnse invloed goed te zien: de engelen dragen als kamerheren een dirigeerstok, een typisch kenmerk van de aartsengelen van de Griekse kerk. De aanwezigheid van Sint Benito wordt verklaard door aan te nemen dat dit middenstuk cadeau werd gedaan door keizer Hendrik II, die op voorspraak van deze heilige genezen was.

De tekst met gedetailleerde beschrijvingen van de kunsten uit die tijd, Schedula diversarum artium genaamd, geschreven door de monnik Theophilus, bevatte ook veel aanwijzingen over metallurgie met enkele praktische adviezen voor de vervaardiging van allerlei voorwerpen, van kerkkelken en kroonluchters tot sporen en remmen voor paarden. Tijdens de Romaanse periode bereikte het email niet het commerciële succes dat het Franse email bereikte, maar het Keulse email, dat helderder was dan dat van Limoges maar minder rijk van kleur, werd door kenners op prijs gesteld. In de ivoorsnijkunst was de Karolingische traditie nog steeds de norm voor de vervaardiging van boekomslagen, schaakstukken, enz.

In Duitsland bereikte de decoratieve schilderkunst belangrijke ontwikkelingen tijdens de romaanse periode. Vanaf het midden van de elfde eeuw genoten de monniken van Reichenau een welverdiende reputatie als muurschilders. Hun prestige bleef gedurende meer dan drie generaties behouden. Hun vroege werken zijn bewaard gebleven in de kapel van de heilige Sylvester (Sylvesterkapelle) van Goldbach en in de basilieken van de heilige Georg in Oberzell en de heilige Peter & Paul in Niederzell, op het eigen eiland Reichenau aan het Bodenmeer. In een schilderij in de St. Michael van Burgfelden bevatten de thema’s die verwijzen naar de parabel van de Samaritaan ook een geval dat zich in 1001 voordeed: de gewelddadige dood van de ridders van Zollern, wat deze schilderijen een zekere waarde geeft bij de poging om een historische gebeurtenis weer te geven. In een ander werk van de School van Reichenau is een grote compositie van het Laatste Oordeel met een dramatische doeltreffendheid vertolkt, die tot nu toe in het Rijnland onbekend was. De relaties die de Benedictijner monniken van Reichenau zeker onderhielden met het hoofdkwartier van Monte Cassino in Italië kunnen een zekere invloed van deze Italiaanse decorateurs verklaren.

Een andere school van Romaanse decoratie bloeide in de regio Keulen, een andere in Westfalen, en een andere in Saksen. Van bijzonder belang zijn de muurschilderingen van de abdij van Prüfening, bij Regensburg. In het algemeen werden in heel Duitsland religieuze en civiele romaanse monumenten versierd met de felle kleuren van fresco’s, en als er geen ruimte of middelen waren om grote figuratieve composities te maken, werden er ten minste stroken met in elkaar gevlochten en versierde randen langs de rondingen van bogen aan toegevoegd.

Maar de belangrijkste werken van de Duitse romaanse decoratieve schilderkunst zijn de wonderbaarlijke miniaturen die in codices worden aangetroffen en die meestal op de voorpagina een grote compositie hebben met de beeltenis van de eigenaar (zoals de beroemde miniatuur uit ca. 985, met het portret van keizer Otto II op zijn troon, nu in het Museum Condé de Chantilly) en met andere talrijke miniaturen die in de rest van de bladzijden van het handschrift zijn afgewisseld. Deze miniaturen worden gekenmerkt door het naturalisme van de gebaren, hun expressieve kracht, en hun elegantie en schoonheid. Vooral in het begin (eind tiende en begin elfde eeuw) heeft de miniatuurschool van het Ottonische hof de belangrijkste werken van de westerse schilderkunst van de romaanse periode vervaardigd. Sommige codices uit deze eerste romaanse periode lijken klassieke technieken en stijlen te doen herleven. De faam die het scriptorium van Reichenau verwierf was buitengewoon. Tot de codices die waarschijnlijk in Reichenau zijn verlucht, behoren het “Evangeliarium van Otto III”, van rond het jaar 1000, dat in München wordt bewaard, en het buitengewone “Pericopenboek* van Hendrik II”, dat tussen 1002 en 1004 werd gemaakt voordat deze prins tot keizer werd gekroond en later door hem aan de kathedraal van Bamberg werd geschonken. De in deze codices getekende figuren kregen een subliem transcendentalisme, geplaatst op flitsende gouden of lichtpaarse achtergronden die een vreemde indruk van leegte vol mysterie wekken. Pas bij het ingaan van de twaalfde eeuw begonnen de Duitse miniaturen zich uit te leven in een nadrukkelijk realisme, enigszins cartoonesk, dat in latere perioden het overheersende kenmerk van de Duitse schilderkunst zou worden.

In Engeland lieten de Normandische bouwwerken vol geometrische houtsnijwerkdecoraties niet veel ruimte voor frescoschilderingen. Bij hun verhuizing naar Groot-Brittannië brachten de meeste Normandische baronnen, die hertog Willem tijdens de verovering hadden gevolgd, hun eigen devotieboeken, bijbels, missalen en getijdenboeken mee. Zelfs sommige Normandische beeldhouwers en schilders gingen naar Brittannië, en werden goed ontvangen door de Franse adel, die al verrijkt was met de verwoestingen van de Saksische vorsten. Toen vestigde zich in Engeland een nieuwe school van miniatuurkunst, die tot het einde van de Middeleeuwen zou blijven bestaan. De stijl ervan is echter typisch Engels, en een Engels manuscript kan altijd worden onderscheiden van een ander Frans of Normandisch. In de Engelse handschriften zijn de kleuren bleker; er zijn bepaalde gelen en groenen die tot de typische Ierse traditie behoren. In het algemeen biedt de Engelse tekenstijl een zekere elegantie en verfijning die niet overeenkomt met die van de Franse handschriften. In één woord, de Engelse romaanse miniatuur behield enkele zeer goed gedefinieerde Keltische reminiscenties die bestemd waren om een volledig onafhankelijke artistieke evolutie door te maken. Dit blijkt uit de bestudering van zowel het “Pontifical of Archbishop Roberto” dat aan het eind van de tiende eeuw in Winchester werd vervaardigd, als het “Sacramentary of Robert of Jumiéges” dat door de aartsbisschop van Canterbury (1006-1023) aan het Normandische klooster van Jumiéges werd geschonken. De miniaturen van het eerste handschrift onderwierpen de composities aan een decoratieve razernij die in sterk contrast staat met de contemplatieve sereniteit die de codices van het Europese vasteland uitstraalden.

Mosaanse kunst: Een regionale kunststijl uit de Maasvallei in het huidige België, Nederland en Duitsland, meestal toegepast op de romaanse periode. Deze regionale “Mosaanse Romaanse” bereikte een hoog niveau van ontwikkeling gedurende de 11e, 12e en 13e eeuw.

Aquamanile: (van aqua + manos = water + handen, meervoud aquamanilia of aquamaniles) is een waterkan of kruik in de vorm van een of meer dier- of mensfiguren. Het bevatte gewoonlijk water voor het wassen van de handen boven een bassin, dat deel uitmaakte van zowel de maaltijden van de hogere klasse als de christelijke eucharistie. De meeste bekende antieke aquamanilia werden in metaal gemaakt, meestal in koperlegeringen (messing of brons).

Ottonische kunst: Een stijl van de pre-romaanse Duitse kunst, waarbij ook werken uit de Lage Landen, Noord-Italië en Oost-Frankrijk betrokken zijn. Het werd genoemd naar de Ottoonse dynastie die tussen 919 en 1024 over Duitsland en Noord-Italië heerste onder de koningen Hendrik I, Otto I, Otto II, Otto III en Hendrik II. In de kunstgeschiedenis volgt de Ottoonse kunst op de Karolingische kunst en gaat zij aan de Romaanse kunst vooraf, hoewel de overgangen tussen de perioden eerder geleidelijk dan duidelijk zijn. Aangezien het een stijl was die beperkt bleef tot enkele van de kleine steden uit die periode, enkele van hun belangrijke kloosters, en de hofkringen van de keizer, wordt ze in brede zin aangeduid als onderdeel van de Romaanse kunst.

Evangelie-pericopen: Een oud handschrift dat alleen de passages uit de evangeliën bevat die gedurende het liturgisch jaar gelezen moeten worden, waardoor het voor de priester die de mis celebreert gemakkelijker is om de evangelielezing te vinden.