Rzymskie wynalazki i osiągnięcia
Starożytny Rzym był bardzo dobrze rozwiniętym państwem. Jego osiągnięcia obejmują budownictwo, filozofię, literaturę, religię, sztukę, retorykę, historiografię i naukę. Rzymskie wynalazki i osiągnięcia odegrały ważną rolę w rozwoju późniejszej kultury europejskiej.
(rzymski Egipt).
Na wstępie należy wspomnieć o kilku najważniejszych osiągnięciach Rzymian. W czasach Herona z Aleksandrii (ok. 10 – ok. 70 r. n.e.) skonstruowano pierwszą sikawkę. Następnie po pożarze w 64 r. n.e. cesarz Neron zorganizował Vigiles, czyli jednostki strażackie. Rzymianie doprowadzili do perfekcji stanowienie prawa, byli twórcami pierwszego całościowego systemu prawnego, a współczesne terminy prawnicze pochodzą z ich czasów. Stosowano i upowszechniono numerację rzymską. Juliusz Cezar przeprowadził reformę kalendarza, który został nazwany jego imieniem. Nowością było wprowadzenie co 4 lata roku przestępnego, który był o 1 dzień dłuższy. Kalendarz ten obowiązywał w Europie do końca XVI wieku, a w niektórych krajach nawet do XX wieku. Od Rzymian przyjęliśmy również alfabet łaciński.
Architektura
Rzymianie byli wielkimi budowniczymi, jak również wielkimi wynalazcami. Pierwszym ważnym osiągnięciem było udoskonalenie betonu (naturalnego cementu), który był już używany w Asyrii. Po raz pierwszy Rzymianie użyli betonu w 150 r. p.n.e. Ten wynalazek starożytności został zapomniany przez całe średniowiecze. Beton rzymski odznaczał się niezwykłą trwałością i wodoodpornością. Wiele z antycznych zabytków w całym basenie Morza Śródziemnego było wykonanych z betonu. Niektóre z nich przetrwały do dnia dzisiejszego. Najbardziej spektakularnym przykładem jest kopuła Panteonu, wykonana z lanego betonu, o średnicy 43,3 m, ważąca ok. 5 tys. ton powstała w latach 118-125 CE. Inne to Łaźnie Karakalli, mosty i akwedukty.
Beton rzymski
Rzymianin produkował beton z mieszanki wapna i skały wulkanicznej. Rodzaj cementu stosowany do konstrukcji podwodnych składał się z wapna i popiołu wulkanicznego, a uzyskaną w ten sposób zaprawę mieszano z tufem i umieszczano w drewnianych formach. Po zanurzeniu w wodzie następowała natychmiastowa reakcja gorąca. Wapno ulegało hydratacji i wchodziło w reakcję z popiołem. W ten sposób powstawał niezwykle odporny cement.
Na szczęście dla nas zachowały się opisy wykorzystywanego popiołu. Witruwiusz, inżynier pierwszego cesarza Augusta, a później Pliniusz Starszy twierdzili, że najlepszy cement do stosowania w morzu był wykonany z popiołu wulkanicznego z okolic Zatoki Neapolitańskiej. Szczególnie ceniony był ten, który znajduje się w pobliżu współczesnego miasta Pozzuoli, zwany pozzolaną. Obecnie wiemy, że ten rodzaj popiołu i wykonane z niego skały wulkaniczne można znaleźć w wielu miejscach na świecie. Najnowsze badania pokazują, że dzięki specjalnemu sposobowi, w jaki aluminium zastępuje krzem, Rzymianom udało się uzyskać niezwykle trwały cement.
Dzięki udoskonaleniu betonu Rzymianie mogli wznosić wysokie mury z kamienia lub cegły, a później także budować akwedukty z betonu. Akwedukty (aquaeductus, od aqua – woda, ductus – przewodzący) były to mosty doprowadzające wodę do miasta ze źródła położonego wysoko (najczęściej górskiego ze względu na czystość i niską temperaturę) za pomocą rur lub otwartego kanału, w którym woda płynie dzięki grawitacji. Akwedukty stosowano już w II tysiącleciu p.n.e. – istniały np. w Knossos (Kreta, ok. 2000 r. p.n.e.), w Gezer (Palestyna, ok. 1900 r. p.n.e.), w Mykenach (Grecja, ok. 1200 r. p.n.e.). Większość z tych akweduktów była prowadzona pod ziemią, w tunelach, tak by mogły one dostarczać wodę do twierdz podczas oblężeń, nie będąc zauważone przez wroga. Jednak prawdziwy rozkwit akweduktów nastąpił w Imperium Rzymskim. Pierwszy rzymski akwedukt został zbudowany w 312 roku p.n.e. przez Appiusza Klaudiusza, a w I wieku n.e. Rzym był zaopatrywany w wodę przez akwedukty o łącznej długości około 420 km. Dzięki cementowi możliwe było budowanie stałych mostów na dużych rzekach, np. na Dunaju. Rzymianie budowali mosty łukowe, jako materiały wykorzystywali kamień, cegłę i drewno.
W architekturze pojawiły się nowe rozwiązania i elementy, takie jak sklepienia kolebkowe i kopuły.
Budowano cieplice, czyli ośrodki sportowo-rekreacyjne, w których znajdowały się łaźnie parowe i wodne. Znajdowały się tam baseny, wanny i natryski. Usprawniono system melioracyjny, którym odprowadzano ścieki. Po raz pierwszy wybudowano schroniska publiczne.
Rzymanie budowali również doskonałe drogi. Rzymskie drogi miały grubą warstwę kamiennego bruku, zapewniającego stabilność i odporność na obciążenia. Ich celem były linie proste i dlatego często były górzyste. Rzymskie drogi były głównymi arteriami europejskiego transportu przez wiele stuleci – nawet dziś wiele dróg biegnie wzdłuż ich tras.
Rzymanie używali także machin wojennych (Grecy również), aby wygrywać bitwy. Grecka katapulta potrafiła rzucać kamieniami. Rzymianie stworzyli nowy typ katapulty, tzw. balistę, która w odróżnieniu od katapulty wystrzeliwała strzały, a nie kamienie. Strzały wystrzeliwano za pomocą dwóch dźwigni ze sprężynami skrętnymi.
Filozofia
Na przełomie III i II wieku p.n.e. toczyła się ostra walka między zwolennikami starożytnych obyczajów rzymskich a wyznawcami kultury greckiej, która przenikała do Italii. Choć wpływy te nie objęły początkowo całego społeczeństwa rzymskiego, to ich znaczenie w kręgach rzymskiej arystokracji stale rosło.
Filozofia była zdecydowanie ważnym osiągnięciem Rzymu. Wprawdzie Rzymianom starej daty bardziej odpowiadała filozofia stoicka, gdyż podkreślała rolę obywatela w stosunku do państwa, ale w okresie wojen domowych (I w.) epikureizm prezentujący życie wolne od obowiązków znalazł wielu zwolenników. Zalety tej filozofii podnosił jeden z największych poetów rzymskich, Tytus Lukrecjusz Carus. W poemacie „De rerun natura” przedstawił filozofię, która miała ukazać człowiekowi zmęczonemu teraźniejszością, szczęśliwszą perspektywę, wolność od strachu i przesądów. Poza tym jednym wyjątkiem Rzymianie nie stworzyli jednak żadnego oryginalnego systemu filozoficznego, ograniczając się do uzgadniania różnych poglądów zapożyczonych z istniejących szkół filozoficznych i przyjmowania tylko tych, które wydawały im się najwłaściwsze. Kierunek ten nazwano eklektyzmem, a jego najwybitniejszym przedstawicielem był Cyceron, słynny orator i teoretyk wymowy.
Najsłynniejszymi filozofami byli: Lucjusz Annaeus Seneka, Epictetus, Dion z Prusy i cesarz Marek Aureliusz.
Literatura
Literatura była kolejnym, choć nie mniej ważnym, wielkim osiągnięciem Rzymian. Zajęci ciągłymi wojnami Rzymianie nie poświęcali zbyt wiele uwagi piśmiennictwu. Jedynie dla potrzeb religijnych powstawały pieśni (carmina) i litanie ku czci bogów (indigitamenta). Jednak pod wpływem Greków sytuacja ta zaczęła się zmieniać. Pierwsi pisarze nie byli pochodzenia rzymskiego. Pierwszym pisarzem był Andronikus, który przetłumaczył na łacinę „Odyseję”. Tłumaczył on również greckie komedie i tragedie. Dzięki niemu pisarstwem zainteresowało się dwóch innych mężczyzn: Naevius, który w III w. p.n.e. napisał poemat o I wojnie punickiej oraz Ennius – autor pierwszego eposu narodowego zatytułowanego „(Annales).
Rzymianie chcieli udowodnić wyższość nad Grekami, nie tylko militarną, ale i kulturową. Zmusiło to niektórych prozaików do zainteresowania się literaturą. Głównym przedstawicielem prozaików był Marcus Portius Cato, działający również w polityce. Był on autorem kilku dzieł o charakterze praktycznym, bardziej odpowiadającym rzymskiemu sposobowi myślenia. Katon, wielki rolnik, w dziele „O uprawie roli” (De agri cultura), najstarszym zachowanym dokumencie prozy łacińskiej, podał sposoby najkorzystniejszego gospodarowania w posiadłościach wiejskich.
Dzięki zamiłowaniu do igrzysk przejętemu od Etrusków, rozpoczęła się twórczość dramatyczna, początkowo oparta na literaturze greckiej. Najczęstszą formą, na której opierali się Rzymianie była komedia, którą spopularyzował Plautus. Przekształcił on komedie greckie, ubarwiając rzymskie realia. Z drugiej strony rozwijała się również tragedia. Na uznanie zasługują tu tacy poeci jak Enniusz, Marek Pakuwiusz i Lucjusz Aktyniusz. W swoich sztukach pracowali nie tylko nad rodzimymi tematami, ale także czerpali pomysły ze sztuki greckiej.
Religia
Kolejnym osiągnięciem była religia. W II wieku p.n.e. religia rzymska uległa daleko idącej hellenizacji. Przeszczepiono do Rzymu panteon bogów olimpijskich, a bogów rzymskich utożsamiano z greckimi. W życiu publicznym zachowano jednak dawne kulty i obrzędy. Obok oficjalnych kultów bogów uznawanych przez państwo istniały kulty propagandowe, jak np. kult boga Dionizosa. Kult Cybele, zwanej też Wielką Matką, cieszył się dużą popularnością wśród niewolników. Italia przeżyła prawdziwą inwazję wschodnich kultów o charakterze orgiastycznym.
Sztuka
Osiągnięciem rzymskim była również sztuka. Dziedzina sztuki jest bardzo rozległa. Jednak wszystkie jej elementy uległy całkowitej zmianie w III w. p.n.e.
Od początku republiki świątynie rzymskie zapełniały się posągami bogów, dziełami etruskich mistrzów. Wiele posągów zostało przywiezionych z Grecji, Sycylii lub hellenistycznego Wschodu, gdzie zostały skradzione. Realizm, charakterystyczny dla społeczeństwa rzymskiego, wywarł duży wpływ na tę twórczość. Przejawiał się on zwłaszcza w rzeźbach postaci, które miały charakterystyczne rysy twarzy. Pobożność nie pozwalała Rzymianom na przedstawianie bogów czy urzędników, przedstawicieli ludu, nago.
Rozwijało się również malarstwo, głównie dekoracyjne. Wykorzystywano głównie motywy historyczne, o czym świadczą np. malowidła z III w. p.n.e. znalezione w grobowcu na wzgórzu Esquiline. Dzięki dalszej rozbudowie Rzymu zaczęła się też intensywniej rozwijać twórczość artystyczna, zwłaszcza rzeźbiarska, osiągając poziom równy sztuce greckiej. Rzeźbami ozdabiano wszystko: place targowe, a nawet monumentalne budowle. Dominowała jednak ornamentyka roślinna.
Na uwagę zasługują wyroby rzemieślnicze wykonywane w kamieniach. Najsłynniejszym dziełem była Gemma Augustea, przedstawiająca Augusta z rodziną. W Rzymie zachowały się również wspaniałe naczynia srebrne, np. ze skarbca Boscoreale koło Pompei, a nawet naczynia gliniane dorównujące wazom greckim, np. z Arrretium w Etrurii.
Retoryka
Rozwój retoryki w Rzymie spowodowany był tak samo jak w Atenach stosunkami między miastami a państwem. Retoryka była potrzebna mówcom w senacie, na forum, na zebraniach czy w sądzie, dlatego też była obowiązkowym elementem rzymskiej edukacji. Synowie wybitnych polityków od najmłodszych lat towarzyszyli swoim ojcom lub innym krewnym we wszelkiego rodzaju zgromadzeniach i procesach. Kwintus Hortensjusz Hortalus wspiął się na Parnas w retoryce, ale Marek Tulis Cyceron usunął w cień wszystkie inne oratry. Działając jako prawnik, później zaangażowany politycznie po stronie senatu, wywarł ogromny wpływ na mentalność społeczeństwa rzymskiego u schyłku republiki. Zapoznał Rzymian z dorobkiem filozoficznym Greków, publikując liczne dzieła z tego zakresu, np. „Pytania dyskutowane w Tusculum” czy „O końcu dóbr i zła”. Szczególną zasługą Cycerona była doskonałość łacińskiej prozy, że według starożytnych nie można było do nich dodać żadnego słowa.
Powszechnie używana definicja retoryki – ars bene dicendi („sztuka pięknego mówienia”) pochodzi z I w. n.e., a jej autorem był Kwintylian. W swoich Instytutach oratorstwa przeanalizował on ponad dwadzieścia wcześniejszych definicji. Opis Kwintyliana był cytowany w dziełach starożytnych pisanych po łacinie. W średniowiecznych i nowożytnych podręcznikach ars („sztuka”) często zastępowano terminami scientia („nauka”), doctrina („doktryna”) lub disciplina („umiejętność”).
Teoretycy retoryki byli zgodni, że jej istotą jest perswazja, zwana m.in. nakłanianiem, czarowaniem itp. Według Kwintyliana retoryka była zwykle określana jako siła przekonywania.
Należy jednak zauważyć, że retoryka była prawdziwa tylko w okresie wczesnego cesarstwa. Później stała się nienaturalna. Przed spektaklem cała mowa została przygotowana do prezentacji jednego z mówców. Wspomina o tym Tacyt, historyk żyjący na przełomie I i II wieku p.n.e., w swoim dziele Dialogus de retoribus („Dialog o oratorstwie”). Jako główną przyczynę wskazuje obniżenie jakości edukacji. Politycy w czasach pryncypatu nie zdobywali doświadczenia poprzez obserwację życia politycznego, ale w szkołach, gdzie uczyli się razem z rówieśnikami, a nie indywidualnie. Ponadto przemówienia były przygotowywane na tematy oderwane od rzeczywistości politycznej, np. z mitologii. Kolejną przyczyną była zmiana systemu politycznego. Gdy większość władzy spoczywała w rękach jednego człowieka, nie było potrzeby zabiegania o głosy ludu, a tym samym zdolności oratorskie stawały się bezużyteczne. Stąd sztuka wymowy zaczęła być wykorzystywana jedynie na pokaz i traktowana jako rzecz błaha. Ponadto w Rzymie zapanował względny porządek. Z kolei w czasach kryzysu, kiedy było mnóstwo spisków, oszustw i korupcji, pojawiła się okazja do przywrócenia retoryce jej dawnej godności. Teatr polityki w starożytnym Rzymie i współczesnym świecie, 'Histmag.org'” data-footid=”1″>1.
Historiografia
Historiografia rzymska zaczęła się kształtować pod koniec III wieku p.n.e., kiedy to Rzym po zwycięskich wojnach z Kartaginą stał się potęgą śródziemnomorską. Wcześniej istniały tylko krótkie notatki pisane przez kapłanów. Pierwsze pisma były pisane w języku greckim. Dopiero w II wieku p.n.e. pod wpływem wiary we własne siły i budzącej się wiedzy, Rzymianie zaczęli pisać po łacinie. Pisarzami, którzy zapoczątkowali literaturę byli dwaj mistrzowie: Fabius Pictor i Marcus Porcius Cato („Orgines”). Niestety, w późniejszych czasach historycy bardzo często odbiegali od prawdy, chcąc gloryfikować Rzym. Starali się jednak ubarwiać swoje dzieła elementami retorycznymi, gdyż chcieli zainteresować czytelników.
Historykiem, który miał największą pozycję wśród pisarzy był Tytus Liwiusz, pochodzący z Padwy. Jego dzieło „Historia Rzymu” (Ab urbe condita), uważane jest za klasyczne dzieło retorycznej prozy rzymskiej. Drugą osobą, która zasłynęła w tej dziedzinie pisarstwa był Juliusz Cezar. Jego dwa dzieła („Wojny galijskie” i „Wojna domowa”) nie mają sobie równych ani w historiografii greckiej, ani rzymskiej.
Nauka
Ostatnim wielkim osiągnięciem rzymskim jest, moim zdaniem, nauka. Wraz z pogłębianiem wiedzy o świecie, rosło w Rzymie znaczenie nauki. Uprawiano ją jednak tylko dla celów praktycznych, zgodnie z podstawową postawą Rzymian, podporządkowując ją potrzebom rzymskiego życia. I tak matematyka stała się pomocna w metrologii czy architekturze, geografia miała jedynie charakter opisowy, astronomia służyła do porządkowania kalendarza. Szczególnie rozwinęły się studia nad starożytnościami rzymskimi. Człowiekiem, który położył największe zasługi w tej dziedzinie był Marcus Terentius Varro. Napisał on encyklopedię zawierającą informacje o gramatyce, retoryce, matematyce, astrologii, muzyce i medycynie, zatytułowaną Disciplinarum libri IX.
Wzrost dobrobytu i długotrwały pokój spowodowały rozwój szkolnictwa wraz z głównymi miastami. Tylko tutaj istniały szkoły prywatne, w których młodzież mieszczańska pobierała nauki, gdyż tylko bogaci mogli sobie pozwolić na domowego nauczyciela. Oprócz takich elementów jak nauka czytania, pisania i liczenia, młodzież zapoznawała się z najwybitniejszymi dziełami autorów łacińskich i greckich, poetów i prozaików, a także zdobywała wiedzę z innych dziedzin matematyki, astronomii i geografii. Natomiast retoryki młodzież uczyła się na uniwersytetach.