Starożytna historia żydowska: The Cult of Moloch

Introduction

Dowody dotyczące kultu Molocha w starożytnym Izraelu można znaleźć w literaturze prawnej, a także historycznej i proroczej Biblii. W Pięcioksięgu, prawa Kodeksu Świętości mówią o oddawaniu lub przekazywaniu dzieci Molochowi (Kpł 18:21, 20:2-4), a prawo w Księdze Powtórzonego Prawa mówi o „przekazywaniu syna lub córki przez ogień” (18:10). Chociaż Moloch nie jest wymieniony we fragmencie Księgi Powtórzonego Prawa, jest prawdopodobne, że to właśnie jego kult był przedmiotem zakazu.

Autor Księgi Królewskiej mówi o „przechodzeniu syna i córki przez ogień” (II Krl 16:3 , 17:17, 21:6 ). W II Księdze Królewskiej 23:10 jest mowa o „przekazaniu syna lub córki przez ogień Molochowi”. Niektórzy uczeni interpretują zwrot lә-haʿavir ba-esh, jako odniesienie do wróżbiarskiego lub ochronnego rytuału, w którym dzieci były przepuszczane przez ogień, ale nie były fizycznie krzywdzone. Jednakże to samo wyrażenie lә-haʿavir ba-esh występuje w jednoznacznym kontekście spalania w Księdze Liczb 31:23.

Inne teksty biblijne odnoszą się do ofiar z dzieci. W Psalmach 106:37-38 jest mowa o ofiarach z dzieci składanych nienazwanym bożkom Kanaanu. W źródłach prorockich Jeremiasz 7:31 i Ezechiel 20:25-6 z dezaprobatą odnoszą się do składania ofiar z dzieci Jahwe (o „złych ustawach”, o których mówi Ezechiel, zob. Wj 22:28-29; zob. jednak Friebel); Jeremiasz 19:5 mówi o składaniu ofiar z dzieci Baalowi; Ezechiel 16:21, 20:31, 23:37, 39 o składaniu ofiar z dzieci nienazwanym bóstwom; podobnie Izajasz 57:5. W żadnym z nich nie ma wzmianki o Molochu. Tylko w Jeremiasza 32:35 Moloch jest wymieniony z imienia i tam jest związany z Baalem.

Należy rozróżnić ofiarę z człowieka jako czyn sporadyczny w czasie kryzysu i nieszczęścia, jak holokaust syna Mesza króla Moabu (II Krl 3,27), lub jako czyn służący wyrażeniu niezwykłej pobożności religijnej, jak związanie Izaaka (por. Micheasza 6,7), z jednej strony, od kultu Molocha, który był instytucją o ustalonej pozycji i stałym miejscu (Topheth), z drugiej. Jak podają źródła klasyczne, składanie ofiar z dzieci w Kartaginie, kolonii założonej przez Fenicjan na wybrzeżu północno-wschodniej Tunezji, następowało zwykle po klęsce i wielkiej katastrofie – praktyka religijna oparta na starożytnej tradycji mitologicznej. Tak więc fenicka tradycja przypisywana Sanchuniatonowi mówi, że bóg Elos (= El) złożył w ofierze swego syna po wojnie, która sprowadziła na państwo klęskę. Jeśli klasyczne sprawozdania są dokładne, można by utrzymywać, że nie ma prawdziwego związku między fenicko-punickimi ofiarami z dzieci, które są sporadyczne i uwarunkowane kryzysem, a kultem Molocha, który był instytucją lub kultem. W przeciwieństwie jednak do klasycznych sprawozdań, odkrycia archeologiczne w Kartaginie, które poświadczają około 20.000 pochówków kości niemowląt wraz z kośćmi zwierząt w tym, co ewidentnie nie jest przypadkami naturalnej śmierci, wydają się być sprzeczne z klasycznymi sprawozdaniami. Jak dotąd nie ma dowodów na składanie ofiar z dzieci w ojczyźnie Kartagińczyków, w miastach Fenicji (Liban), gdzie przeprowadzono znacznie mniej wykopalisk.

Imię

Przyjęty pogląd od czasów Abrahama Geigera jest taki, że Moloch jest tendencyjną błędną wokalizacją słowa melekh, „król”, oryginalne samogłoski zostały zmienione i wzorowane na wokalizacji boshet, „wstyd”, który był często używany jako zamierzony substytut Baala (patrz Eufemizm i Dyspermizm ). To prawda, że imiona Moloch (I Krl 11,7) i Milcom występują w Biblii w odniesieniu do boga Ammonitów, a bóstwa o imieniu Malik/Muluk są poświadczone od XVIII w. p.n.e. Jednak prawa i ostrzeżenia przed kultem Molocha nie mogły odnosić się do tych konkretnych bóstw. Jest mało prawdopodobne, że jeden konkretny bóg, który nie jest szczególnie znany, zostałby wyróżniony, podczas gdy inni wybitni bogowie, np. Baal, nie są wymienieni z imienia w Torze ani razu. O tym, że oryginalną wokalizacją było melekh, można dowiedzieć się z Iz 30:33, która niewątpliwie nawiązuje do ognistej ceremonii obrzędów Molocha. Fakt, że Septuaginta Pięcioksięgu (która jako pierwsza została przetłumaczona przez greckich tłumaczy) tłumaczy molekh jako „król” (archon), wydaje się również wskazywać, że w czasie tłumaczenia Tory czytanie molekh zamiast melekh było jeszcze nieznane.

Nowy wymiar problemowi imienia Moloch nadało odkrycie niektórych łacińskich inskrypcji dedykacyjnych w Afryce Północnej. W tych inskrypcjach termin molchomor – który został utożsamiony z מלכ אמר w inskrypcjach punickich, którego znaczenie również było niejasne – występuje w kontekście ofiary z jagnięcia. Kontekst ten dostarcza wskazówek co do znaczenia zarówno molchomor, jak i מלכ אמר. Molchomor został zinterpretowany jako molech immer, tzn. molech, „ofiara” (zob. poniżej) i ommor, „baranek”. Taka interpretacja jest jednak obarczona trudnościami. Po pierwsze, trudno jest wyjaśnić, w jaki sposób immer (aram. i akk. „baranek”) stał się ommor; nie mniej trudna jest interpretacja molech jako ofiary. O. Eissfeldt dowodził (na podstawie syriackiego), że molech oznacza „ślub”, ale trudno to pogodzić z tekstem biblijnym. Daremnie byłoby tłumaczyć li-znot ʾaḥare ha-molekh (לזנות אחרי המלך) w Kpł 20,5: „zbłądzić po ślubie”. Poza tym, wyjaśnianie hebrajskiego słowa w Biblii wyłącznie na podstawie późnego słowa aramejskiego jest metodologicznie nieuzasadnione. Jeszcze bardziej kluczowe dla zrozumienia hebrajskiego molekh okazało się inne wyrażenie występujące w inskrypcjach punickich מלכאדם. Tu znów część uczonych rozumiała ten termin jako ofiarę z człowieka. Jednak, podobnie jak w przypadku מלכ אמר, nie znaleziono obiektywnych dowodów na taką interpretację מלכאדם. Najbardziej wiarygodnym wyjaśnieniem jest, jak już sugerowano, że termin ten oznacza „króla ludzkości” i jest epitetem boga, któremu poświęcona jest inskrypcja. Słowo „król” było rzeczywiście powszechnym atrybutem bóstw w sferze fenicko-punickiej, np. Melkart („król miasta”, tj. Tyru), מלכבעל, itd. El, głowa kananejskiego panteonu, później utożsamiany z Kronosem, nosił imię Malkandros (Plutarch, De Iside et Osiride, 16), co oznacza „król człowieka” (greckie aner , „człowiek”), innymi słowy מלכאדם. Potwierdzają to dowody ze sfery asyryjsko-aramejskiej, gdzie epitet „król” jest stosowany do boga Adada/Hadada, który jest utożsamiany z kananejsko-fenickim Baalem – był również nazywany „królem”, por. מלכבעל – „Baal jest królem”. Identyfikacja Hadad-Baal z Molochem stanowi tło dla Jeremiasza 32:35, który piorunuje przeciwko bamot-altarom Baala w dolinie Ben-Hinnom, gdzie dzieci męskie i żeńskie były palone Molochowi, czyli Baal-Hadad. Ponadto seria dokumentów asyryjsko-aramejskich przeanalizowanych przez K. Dellera wykazała, że Adadmilki lub Adadšarru („Adad król”) był w rzeczywistości bogiem, któremu palono dzieci, niekiedy pierworodne (zob. niżej). Materiał asyryjski rzuca nowe światło na II Krl 17, gdzie Adadmelech (należy czytać zamiast Adrammelech) jest bogiem, któremu Sefarwici palą/poświęcają swoje dzieci (werset 31). Adadmelech w tym wersie stoi obok Anammelecha, który został prawidłowo powiązany przez uczonych z Anath, która nosi tytuł „Królowej Niebios”, standardowe określenie Isztar w języku akkadyjskim (šarrat šamê; por. sum. nin.anna.ak = Inanna). Para Adad i Isztar, czyli „król” i „królowa”, to ci, którym poświęcone są dzieci w cytowanych wyżej asyryjsko-aramejskich dokumentach. Adad i ʿAsztart byli faktycznie dominującymi bogami w Syro-Palestynie aż do początku ery powszechnej, co można wywnioskować z fragmentu zachowanego przez Filona z Byblos (przypisywanego Sanchuniatonowi): „Asztart wielki i Zeus Demarus, który jest Hadadem, królem bogów, byli intronizowani na ziemi” (Euzebiusz, Praeparatio Evangelica 1:10, 31; por. O. Eissfeldt, Kleine Schriften, 3 (1966), 335-9). Innym pouczającym przykładem jest grecka inskrypcja z II w. p.n.e., znaleziona w Akrze, poświęcona Hadadowi i Atargatis (= połączenie Isztar i Anath), którzy wysłuchują modlitwy (M. Avi-Yonah, in: IEJ, 9 (1959), 1-2). Jak zostanie wykazane poniżej, wprowadzenie Molocha zbiegło się z wprowadzeniem kultu „królowej nieba”, chociaż ten ostatni utrzymał się po reformie Jozjasza, podczas gdy kult Molocha, jak się wydaje, zanikł po reformie. Kult Molocha wraz z kultem „królowej nieba” należy zatem postrzegać na tle rozpowszechnionego w kulturze asyro-aramejskiej kultu Adada/Hadada, króla, i Isztar Asztart/Anath, królowej, który rozpoczął się w IX-VIII w. p.n.e. To rzuca światło na kulturę asyro-aramejską.C.E. To rzuca nowe światło na kontrowersyjny fragment Amosa 5:26: „… Nosiliście baldachim waszego króla i kaiwanu waszego obrazu, gwiazdę waszego boga, którą uczyniliście dla siebie.” Kamānu/kawānu, występujące w Jeremiasza 7:18, i 44:19, to kultowe ciastko w formie gwiazdy, będące wizerunkiem Isztar, która nazywana jest w języku akkadyjskim kakkab šamê, „gwiazdą niebios”. Wizerunek Isztar צלמיכם כוכב אלהיכם, jest tu przedstawiony jako niesiony pod baldachimem w procesji, co jest procedurą poświadczoną w dokumentach asyryjskich (por. L. Waterman, Royal Correspondence of the Assyrian Empire, 1 (1930), nr 1212, rev. 1-10 = SAA XIII: 192; poprawione odczytanie zob. A.L. Oppenheim, w: BASOR, 107 (1947), 8, n. 4), ale nierozpoznane do tej pory. „Twój król” w tym wersie to nie kto inny jak jej konsort, Adad król, niekiedy tożsamy z bogiem słońca Szamaszem.

Natura kultu

Jak już wskazano powyżej, źródła prawne i historyczne mówią o przekazywaniu dzieci Molochowi w ogniu. Zgodnie z interpretacją rabiniczną, zakaz ten dotyczy przechodzenia dzieci przez ogień, a następnie dostarczania ich kapłanom pogańskim. Innymi słowy, zgodnie z tą interpretacją, odnosi się to do obrzędu inicjacji. Ten rodzaj inicjacji lub konsekracji jest rzeczywiście poświadczony w różnych kulturach (zob. T.H. Gaster, in bibl.), a Septuaginta interpretuje Pwt 18,10 w podobny sposób. Jest to midrasz rabinów, podobnie poświadczony przez Septuagintę. Podobna tradycja nieofiarnicza, być może bardziej starożytna, znajduje się w Księdze Jubileuszów. Księga Jubileuszów 30:7 i nast. łączy małżeństwo, a raczej wydawanie swoich dzieci za mąż za pogan z grzechem Molocha. Tradycja ta zdaje się znajdować echo w odmiennej opinii R. Ismaela (por. Meg. 4:9) w Sifrei Deuteronomium 18, który tłumaczy zakaz Molocha jako zapłodnienie pogańskiej kobiety, co jest interpretacją leżącą u podstaw syriackiego przekładu Kpł 18 i 20. Wspólnym mianownikiem wszystkich tych tradycji jest rozumienie kultu Molocha jako przenoszenia żydowskich dzieci do pogaństwa albo przez dostarczanie ich bezpośrednio pogańskim kapłanom, albo przez prokreację poprzez stosunek z pogańską kobietą. Tradycja ta jest zgodna z ogólną rabiniczną tendencją do nadawania tekstom biblijnym znaczenia dla ich odbiorców, których bardziej pociągały kulty grecko-rzymskie i stosunki z pogańskimi kobietami niż składanie ludzi w ofierze dawno zapomnianemu bogu.

W ramach klauzul karnych niektórych umów neoasyryjskich pojawia się groźba, że jeśli jedna ze stron naruszy umowę, spali swojego syna królowi Adadowi, a córkę odda Isztar, czyli Belet-ṣēri. Niektóre z tych dokumentów wskazywały, że Adadmilki lub Adadšarru („Adad król”) był w rzeczywistości bogiem, któremu palono dzieci, czasem pierworodnych. Ch.W. Johns, który jako pierwszy opublikował te dokumenty, twierdził, że spalenie jest tu użyte w sensie przenośnym, oznaczającym poświęcenie (Assyrian Deeds and Documents, 3 (1923), 345-6). Ta figuratywna interpretacja została przyjęta przez Dellera i Weinfelda, ale kontekst wskazuje, że należy ją traktować dosłownie (zob. CAD Š/II, 53; SAA VI: 102). Z faktu, że Achaz, który otworzył drzwi do Asyrii oraz asyryjskiej kultury i religii (zob. np. II Krl 16,6), był pierwszym królem, który oddawał się kultowi Molocha, można wywnioskować, że został on wprowadzony dzięki wpływom asyryjskim, wraz z innymi praktykami, takimi jak palenie kadzidła na dachach (II Krl 23,12), rydwany słoneczne (23,11) i namioty dla Aszery (23,7). Nie ma powodu przypuszczać, że Moloch został wprowadzony w wyniku wpływów fenickich, jak się powszechnie przypuszcza. Gdyby to było prawdą, należałoby się spodziewać, że kult Molocha znajdzie się w północnym Izraelu, który był ogarnięty wpływami fenickimi, szczególnie w okresie dynastii Omri. Żadna aluzja do tej praktyki w Królestwie Północnym nie została jednak znaleziona. Kult Molocha, który był praktykowany w specjalnym miejscu (poza murami Jerozolimy, w dolinie Ben-Hinnom) zwanym Topheth, utrwalił się w czasach króla Manasesa, jego syna Amona i na początku panowania Jozjasza. Jeśli został on całkowicie wykorzeniony przez Jozjasza w ramach jego działań reformatorskich (II Krl 23,10), to odniesienia Jeremiasza do tego kultu (7,31; 19,1ff.; 32,35) mogą dotyczyć czasów Manasesa, a także czasów Jozjasza przed reformą (zob. Y. Kaufmann , Toledot, 3 (1960), 382-90).

Źródła: Encyclopaedia Judaica. © 2008 The Gale Group. All Rights Reserved.
Ḥ. Albeck, Das Buch der Jubiläen und die Halacha (1930), 26ff.; O. Eissfeldt, Molk als Opferbegriff im Punischen und Hebräischen… (1935), 46ff.; N.H. Tur-Sinai, Ha-Lashon ve-ha-Sefer, 1 (19542). 81ff.; H. Cazelles, w: DBI Supplément, 5 (1957), 1337-46; R. de Vaux, Studies in Old Testament Sacrifice (1964), 52-90; M. Buber, Malkhut Shamayim (1965), 99-100; K. Deller, w; Orientalia, 34 (1965), 382-6; T.H. Gaster, Myth, Legend and Custom in the Old Testament (1969), 586-8. ADD. BIBLIOGRAFIA: M. Weinfeld, w: UF, 4 (1972), 133-54; M. Smith, w: JAOS, 95 (1975), 477-79; M. Held, w: ErIsr, 16 (1982), 76-77; B. Levine, JPS Torah Commentary Leviticus (1989), 258-60; R. Clifford, w: BASOR, 279 (1990), 55-64; A. Millard, w: DDD, 34-35; G. Heider, w: DDD, 581-85, incl. bibl.; K. Friebel, in: R. Troxel et al. (eds.), Seeking Out the Wisdom of Ancients…Essays … M. Fox (2005), 21-36.